Բարի կեսօր, հարգելի՛ ունկնդիրներ: «Վանա ձայնեն» ձեզ բոլորին կմաղթենք հաճելի ունկնդրություն:
Կազմակերպության Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կրթական-հայագիտական գրասենյակին երեկ, հինգշաբթի, 19 մայիսին, երեկոյան ժամը 7-ին տեղի ունեցավ ամերիկաբնակ պոետ, էսսեիստ Սոնա Վանի «Լիբրետո անապատին» խորագրյալ արաբերեն գիրքի շնորհանդեսը Անթիլիասի մայրավանքի Կիլիկիոյ թանգարանի սրահին մեջ: Եվ այս առիթով, մեծ ուրախությամբ, մեր ստուդիաներեն ներս կհյուրընկալենք «Լիբրետո անապատին» գիրքի հեղինակ, հայրենի բանաստեղծուհի Սոնա Վան Տեր-Հովհաննիսյանը, ինչպես նաև, բանաստեղծ, թարգմանիչ Դիգրան Գաբոյանը:
- Բարի՛ եկած եք, սիրելի՛ Սոնա Վան:
- Բարև ձեզ իմ նոր հարազատներ:
- Բարի եկած եք «Վանա ձայնե» ներս:
- Անչափ շնորհակալությո՛ւն հրավերի համար:
- Մենք այսօր պիտի խոսենք գիրքի մասին և, անշուշտ, նախ կշնորհավորենք երեկ գիրքի շնորհանդեսը:
- Շնորհակալությո՛ւն:
- Բարի եկած եք «Վանա ձայն»: Գիրքին թարգմանության մասին խոսելն առաջ մեր ունկնդիրներուն նախ ծանոթացնենք այս գիրքը, որ նվիրված է Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին: Եվ այսպես, եթե պիտի ծանոթացնենք մեր ունկնդիրները՝ ո՞վ է Սոնա Վանը, հայրենի բանաստեղծուհի, որ երկար տարիներ նաև ապրած է Միացյալ Նահանգներու մեջ:
- Այո՛: Ես Հայաստան ծնված եմ և 78-ից արդեն բնակվում եմ Լոս Անջելեսում՝ Կալիֆորնիայում, Գլենդել կոչված թաղամասում, որն, ինչպես գիտեք, հայաշատ, ամենահայաշատ շրջանն է: Ստեղծագործում եմ երիտասարդ հասակից, բայց վերջին 25 տարիների ընթացքում իսկապես զբաղվել եմ գրականությամբ՝ որպես մասնագիտություն ինչ-որ տեղ, և հրատարակել եմ արդեն շուրջ տասնյակից ավելի գրքեր. իմ «Լիբրետո անապատի համար» ժողովածուն նվիրել եմ Ցեղասպանության մեկուկես միլիոն զոհերի հիշատակին:
Ինքս վանեցու թոռ եմ: Հայրս 2 տարեկան էր, երբ ընտանիքով Վանից գաղթել են, իսկ հորաքույրս 18 տարեկան էր այդ ժամանակ, և գրքիս հերոսուհին հենց ինքը՝ հորաքույրս է՝ ի դեմս բոլոր ընդհատված երջանկությունների, կանացի երջանկությունների…
- Շատ լավ: Իսկ ե՞րբ սկսաք այս գիրքը գրելու և ի՞նչ էր Ձեր հիմնական…, ասենք՝ ի՞նչ ներշնչումներով աշխատեցաք:
- Գրքի ներշնչանքը եկավ հիմնականում այն ժամանակից, երբ այցելեցի Արևմտյան Հայաստան, մեր կորուսյալ հողերը, շոշափեցի ձեռքով, և ավելի իրական դարձավ այդ կորուստը, որովհետև Ցեղասպանության մասին իմ ստեղծած պատկերները բոլորը գալիս էին հորաքրոջիցս, որն այդ ժամանակ սիրահարված աղջիկ էր և գունավոր ակնոցով էր նայում իրականությանը՝ մինչև իսկ պատերազմի օրերին: Եվ նրա կողմից ներկայացված իրականությունը՝ պատերազմը, ավելի շատ կարծես ներկայացվում է որպես մի բան, որ ընդհատել էր իր երջանկությունը, քան՝ ինչ-որ ազգային ողբերգություն, որովհետև, ինչպես ասում եմ, սիրահարված աղջկա հայացքով էր այս ամենը դիտվում: Եվ երբ այցելեցի մեր կորուսյալ հողերը, այցելեցի Վան, իմ նախնիների թաղամասերում եղա, նույնիսկ եղա այն վայրում, որտեղ իմ պապը՝ Հովհաննես Տեր-Հովհաննիսյանը եղել է քահանա: Ինձ համար, իսկապես, թե՛ իրական դարձավ կորուստը և թե՛ միաժամանակ դարձավ ինչ-որ տեղ հետապնդողը իմ հետագա գրական գործունեության… Եղա նաև Դեր Զորում՝ Դեր Զորի անապատում, թանգարանում, տեսա… այո, մի ահավոր զգացողությունների խարան էր կարծես դա ինձ համար, որը շատ կարևոր էր: Ես, ճիշտն ասած, վախ ունեի այցելել, միշտ հետաձգում էի իմ այցելությունը, որովհետև կարծես թե հոգեբանորեն պատրաստ չէի ընկալելու ցավի այդ չափը, տեսնելու այդ իրական տարածքը, բայց եղա՛վ դա, և դա էր, որ ծնունդ տվեց այս գրքին՝ այդ պատկերները, այդ հիշողությունները:
- Գիրքը բանաստեղծություններու շա՞րք է:
- Այո, բանաստեղծություններու շարք է և այս բանաստեղծությունները Ցեղասպանության թեմայի շուրջ ես տարիների ընթացքում գրել եմ, բայց երբեք ամբողջական գրքով չեմ ներկայացրել դրանք: 100-ամյակի կապակցությամբ, ինչպես յուրաքանչյուր ստեղծագործող փորձեց իր խոնարհումը բերել, ես էլ փորձեցի իմ ձևի մեջ հավաքել. գրքի մեկ մասը բոլորովին նոր բանաստեղծություններ են, բայց գրքում ընդգրկված են նաև բանաստեղծություններ՝ տարբեր շրջաններում պատերազմի թեմայի և Ցեղասպանության թեմայի շուրջ: Մի տեսակ կին երևույթը դարձավ ակցիա՝ կինն ընդդեմ պատերազմի ակցիա, որը կարծում եմ այսօր աշխարհում շատ կարևոր է՝ կնոջ ներկայությունը աշխարհի խաղաղությունը վերականգնելու հարցում:
- Դիգրա՛ն, ինչպե՞ս կրցաք այս գործակցությունը, ինչպե՞ս եղավ գործակցությունը Ձեր և բանաստեղծուհիի միջև:
- Ես ծանոթ էի Սոնա Վանին, բայց հետո առաջարկը երբ որ եղավ, ինքը Հայաստան չէր, տեսա, անշուշտ, գիրքը և քաջալերվեցա, որ թարգմանեմ:
- Ի՞նչ էր Ձեր կարծիքը գիրքի մասին, երբ որ առաջին անգամ ընթերցեցիք:
- Ցնցվեցա, շատ և շատ հուզվեցի, ու երբ որ առաջարկ եղավ արաբերեն, անմիջապես ընդառաջեցի:
- Հարգելի Սոնա վան, իսկ Ձեր առաջա՞րկն էր արաբերեն թարգմանել…
- Հրատարակչի: Գիրքն արդեն թարգմանվել է 10 լեզուներով, 6-ն արդեն պատրաստ է հրատարակչության, իսկ ահա արաբերենը հրատարակված 4-րդ գիրքն է: Եվ քանի որ արաբերենը մեծաքանակ աուդիտորիա, լսարան ունի, և արաբական երկրները նաև ընդառաջել են հայ ժողովրդին Ցեղասպանության տարիներին, ինչ-որ տեղ հյուրընկալել և փրկել են հազարավոր հայերի կյանք, մտածեցի, որ արաբերենին պետք է նախընտրություն տրվի, և իմ հրատարակիչը նախաձեռնեց, որ Տիգրանը, որպես լավագույն արաբերենի թարգմանիչ, թարգմանի այս գիրքը: Եվ ուրախ եմ այսօր այս ծանոթության համար, ես ինքս էլ ինձ համար հայտնաբերեցի մի հրաշալի թարգմանչի, գրողի և մարդու, ով մեծ հայտնություն դարձավ նաև ինձ համար:
- Թարգմանությունը բավական պատասխանատու գործ է, որովհետև, մանավանդ այս պարագայում, պետք է շունչը, ոգին, հոգին, ամեն ինչը պահվի, և նույն ընթերցողը՝ ըլլա արաբ, ըլլա հայ, պիտի երբ որ կարդա, պիտի ապրի, նույն ապրումները պիտի ունենա: Ադիկա թարգմանչին ուսերուն բավական մեծ պարտավորություն է: Ինչպե՞ս եղավ այդ աշխատանքը Ձեզ համար:
- Այո՛, այո: Սոնային տեքստերը շատ հանդուգն են և, օրինակ՝ մեկ հատ տեքստ ունի՝ Ալլահ Աքբար, որի հարազատությունը պահեցի, ինչպես որ պոետը փորձել է փոխանցել: Անշուշտ, արաբ ընթերցողն ունի իր նրբությունները, ունի իր ընկալումները, բայց ես չուզեցի կաղապարումներու մեջ մտնել կամ դոգմաներով առաջնորդվել, չէ՛, սա առաջին քայլն է Սոնայի հետ արաբական աշխարհ, այսպես ասած, մտնելու: Արաբական աշխարհը, ինչպես Սոնան հիշատակեց, մեծ աշխարհ է՝ 400 միլիոնանոց արաբախոս մարդ կա: Ուրեմն, հետշնորհանդեսային հանգրվանն ինձի ավելի կհետաքրքրե, քան թե այս շնորհանդեսը, որովհետև, իսկապես արաբական աշխարհն ալ տարաբաժանված է մի քանի տեղի, օրինակ՝ այստեղի արաբներն ուրիշ են, Սիրիայի, Իրաքի արաբներն ուրիշ են, Ծոցի շրջանի արաբներն ուրիշ են՝ իրենց ընկալումով, իրենց մշակութաբանությամբ, ամեն ինչով:
- Մտածելակերպով կտարբերեն, այո՛:
- Դրա համար, արաբերեն լեզուն ընդունելով իբր մեկ ամբողջություն, ես չջանացի զիջումներու երթալ, չէ՛, Սոնային խոսքը պահված է, ինչպես որ ինքը ներկայացուցած է և կարծեմ՝ ինչքան էլ թարգմանիչը այս կամ այնպես պիտի էրթա, զիջումներու, այս պարագային պատգամը մեկ էր…
- Որոշ նրբություններ թերևս կայի՞ն…
- Այո՛: Արտահայտչաձևերու կամ դարձվածներու, լեզվամտածողության, բայց պատգամը մեկ է, և կարծեմ պատգամի շուրջ ինչ-որ երթալ զիջումներու կամ ձևավորումներու, իմ կարծիքս է՝ չարժեր: Ինչքան էլ արաբական աշխարհն ունի իր կրոնական կամ մշակութային յուրահատկությունները: Այսինքն՝ այստեղ թունդ պատգամներ կան, գեղարվեստականություն կա, որ ես չուզեցի զիջումներ անել:
- Այո՛, այդպես պետք էր մնար:
- Անշուշտ:
- Ադիկա կարևոր է: Իսկ արաբ ընթերցողնե՞ր. ի՞նչ էին կարծիքներն ընդհանրապես:
- Հիմա մենք ինչ որ ստացանք, երեկվա շնորհանդեսի մասին եթե խոսինք օրինակ, Աբդուլ Աբագիեի վկայությունը լավ վկայություն էր և մեզի խրախուսող էր, ասենք՝ մեծ քաջալերանք էր, այսպես ասած՝ կրեդիտ էր մեզի համար: Նույն ժամանակ, արդեն գիրքը դեռ չհրատարակելեն՝ փորձեցի ղրկեմ մի քանի տեղ, օրինակ՝ Ռ. Կենջոյին ղրկեցի, որը լավ արաբերենի մասնագետ է…
- Չէ, բայց մենք մասնագիտական մոտեցումով ըսենք, որ…
- Այո՛, կարծեմ բավարար էր, անշուշտ, կատարյալ ասված, ես չուզեցի ըսել…
- Այդպես է:
- Թարգմանիչը միշտ կփորձե հարազատությունը պահել 100 տոկոս, բայց կարծեմ այդ թվային 100 տոկոսանոց խնդիրը դժվար է պահպանել:
- Այո՛: Արաբերեն լեզուն դժվար լեզու է:
- Վերաստեղծագործություն է թարգմանչությունը, բայց հուսանք՝ հիմա երկրորդ հանգրվանին՝ տարածենք գիրքը. հիմա պիտի խոսինք կարծեմ այդ հարցի շուրջ:
- Այո՛, պիտի խոսինք այս գիրքը տարածելու մասին, այսինքն՝ հիմա որ թարգմանվեցավ, կնշանակե, որ նաև այս գիրքը տարբեր երկրներու մեջ պետք է ծանոթացվի, չէ՞: Ի՞նչ է Ձեր ծրագիրներն այս իմաստով՝ գիրքը ծանոթացնելու առումով, տիկի՛ն Սոնա:
- Այո՛: Ճիշտն ասած՝ ամեն երկրում, որտեղ թարգմանությունը տեղի է ունեցել, տվյալ երկրո՛ւմ պետք է ծրագրավորվի գիրքը ներկայացնելու գործընթացը, օրինակ՝ Թուրքիայում թուրքերեն թարգմանել է Չաքրյան Հակոբը, բայց գրքի հրատարակչության պատասխանատվությունն իր վրա վերցրել էր Րագըփ Զարաքոլուն, որը աշխարհով հայտնի մարդու իրավունքների պաշտպան և մեծ մտավորական է. իր նախաձեռնությամբ է եղել, և գիրքը հենց իր տպարանում էլ տպագրվում է՝ իր նախաբանով:
- Տակավին լույս չտեսա՞վ:
- Կարծում եմ, որ արդեն լույս պիտի տեսած լինի, որովհետև անցյալ շաբաթ գիտեի, որ օրերս լույս է տեսնելու: Հետևաբար, ես սպասում եմ, որ հրավեր կլինի իրենց կողմից, և գիրքը շատ կարևոր է, որ Թուրքիայում ներկայացվի թուրք ընթերցողին՝ հենց իր՝ թուրք հրատարակչի և մտավորականի կողմից:
Ռուսաստանում կրկին, իմ խմբագիրը կկազմակերպի ռուսերեն գրքի, սակայն արդեն 3-րդի, հրատարակումը Մոսկվայում: Այսպիսին է ծրագիրը, որ յուրաքանչյուր երկրում տպագրված գիրքը հենց այդտեղի հրատարակչության կողմից ներկայացվի հասարակությանը, և եթե ես կարողանամ մասնակցել, դա, իհարկե, մեծ պատիվ կլինի ինձ համար, անշուշտ:
- Իսկ եթե՝ ո՞չ:
- Իմ նպատակն է, որ պատգամը, գիրքը հասնի ընթերցողին:
- Լավ, խոսինք այս գիրքի թարգմանության կարևորության մասին: Նման գիրքեր երբ որ լույս կտեսնեն, որովհետև գիրքը նաև այնպիսի անհրաժեշտություն է մեր մշակույթի մեջ, որ մենք կխոսինք մշակույթ պահպանելու մասին, և մշակույթը կպահպանվի գիրք-գրականությամբ, և մեր պատմությունը պիտի փոխանցենք: Եվ, ամենակարևորը՝ մենք մեր պատմությունը գիտնալն է, այո՞, նաև այդ պատմությունը ուրիշներին ծանոթացնելն է: Նաև այս էլ կապ ունի մեր Հայ դատի աշխատանքներուն հետ: Ի վերջո, այս գիրքն էլ այդ աշխատանքին մաս կկազմե:
- Անշուշտ, անպայման:
- Ինչպե՞ս կարժեվորեք այս Ձեր գիրքին թարգմանություն:
- Հետաքրքիր է, որ ես, ասեցի, որ 8 գրքի հեղինակ եմ, բայց այս գիրքն իմ համար կարող եմ ասել՝ ամենակարևոր գիրքն է, կարևոր է այն առումով, որ այս պատգամը, այս դեռևս քաղաքակրթության այս փուլում դեռևս շարունակվող ցեղասպանությունները և պատերազմներն ինչ-որ տեղ մարդու՝ մտավոր, մտածող մարդու ուշադրությունը բևեռելու, ինչ-որ բան ասելու, ինչ-որ պատգամ փոխանցելու, ցնցելու ինչ-որ տեղ նաև, նպատակ ունի, որովհետև այսօր, իմ կարծիքով, բառը դուրս է եկել իր պոետական դրախտից և հայտնվել է քաղաքական գործիչների շահամոլ շուրթերի վրա, որոնք բառն օգտագործում են ընտրատարածք գրավելու համար և ոչ թե ճշմարտություն արտահայտելու համար: Բանաստեղծի խնդիրն է՝ ուշադրություն բևեռել մարդու մարդկային փորձի, մարդկային ճակատագրի ողբերգությանը վերաբերող բոլոր ընթացքների վրա, ինչպիսին են պատերազմներն ու ցեղասպանությունները, մարդկային իրավունքը, մարդու արժանապատվությունը վերականգնելու խնդրի վրա, որ այսօր աշխարհում ամենուրեք ոտնակոխ է լինում, ճշմարտությունն ինչ-որ տեղ դրված է սպասողական վիճակում, որովհետև կան նախ քաղաքական շահեր, երկրները չեն ուզում ընդունել ճշմարտությունը՝ պարզապես, որովհետև դա ձեռնտու չէ քաղաքական առումով…
- Հարմար չէ իրենց համար…
- Այո՛, այդ պահին հարմար չէ: Բայց պոետը և բանաստեղծությունը մի այնպիսի ակտ է, որը երբեք կողքի չի դնում ճշմարտությունը՝ սպասելով դրա ճշմարիտ ժամին, ճշմարտության պահը այս պահն է պոետի համար: Եվ այդ պատճառով այսօր բանաստեղծությունը շատ կարևոր է աշխարհի ամենալուրջ հարցերը արվեստի միջոցով մարդու մաշկի տակ մտցնելը, որովհետև այսօր դժվար է պրոպոգանդայով ինչ-որ մի բան ասելը, որովհետև այնքան մեծ աղմուկ է աշխարհում, ճշմարիտը և սուտը այնքան են խառնվել մեր մթնոլորտում իրար, որ սովորական ունկնդիրը դժվարություն ունի հասկանալու՝ ո՞րն է ճշմարիտը, հատկապես՝ ճշմարտանման սուտը, ամենամեծ ողբերգությունն է այս աշխարհի, երբ որ սուտը հնչում է՝ ինչպես ճշմարտություն, որն այսօր քաղաքական գործիչները մեծամասամբ տիրապետում են այդ արվեստին՝ չակերտավոր: Այսօր պոետի խնդիրն է, յուրաքանչյուր մտածող մարդու խնդիրն է՝ բառը բերել իր միանշանակությանը, դարձնել այն ճշմարտության գրավական և ոչ թե շահի, այսինքն՝ բառը տանել հոգու ոլորտ, ինչպես Ավետարանում է ասվում՝ «Առաջինը Բանն էր և Բանը Բառն էր և Բառն էր Աստված»: Այսինքն՝ բառի այդ աստվածային պարտականությունը վերադարձնել մարդուն, որպեսզի բառը չլինի երկիմաստ. մի դեպքում մարդը կոչվում է ազատասեր, ազատամարտիկ, մյուս դեպքում կոչվում է տեռորիստ՝ նայած ինչպես է ցանկանում քաղաքական դաշտը դիտել այդ մարդու արարքը, բայց իրականում գոյություն ունի մարդկային արժանապատվություն, սեփական հողը փրկելու ցանկություն, հերոսանալու մարդկային ձգտում և իրավունք, որոնք ոտնակոխվում են ամեն պահ, և մարդն ինքն էլ արդեն հեռացել է իր նախնական էությունից: Եվ բանաստեղծության խնդիրն է՝ մարդուն վերադարձնել իր նախնական էության, իր զգայական մաքրության ակունքները:
- Ձեր կարծի՞քն ինչ է պարոն Տիգրան այս մասին՝ հատկապես, երբ որ կխոսինք գիրքի կարևորության մասին, բացատրեց, որ այսօր բանաստեղծությունը, մշակույթը մարդը կազնվացնե, կմարդկայինացնե, կնրբացնե և կվերածե իր լավագույն ձևին: Եվ մենք, ի վերջո, մարդ արարածը այսօր կա, վաղը չկա՝ պիտի էրթա, կմնա գիրքը, գիրն ու գրականությունը, լեզուն: Այս բոլորի մեջ ինչ դեր ունի այս գիրքը՝ ըստ Ձեզի:
- Ինչպես որ Սոնան շեշտեց՝ այս պրոպագանդիստական, Հայ դատի գործին վերաբերող ընթացքով շատ կարևոր գործ է, ճանաչողական, ճանաչեցնող գործ է՝ մեր դատը տարածող, որովհետև մեր արվեստը, գրականությունը, ի վերջո, առաքելություն մըն ալ ունի մեջը: Եվ ես միշտ շեշտը դրած եմ, որ ամեն մարդ չի կրնար շատ դյուրավ երթալ և Ցեղասպանության թեման վերցնել և ստեղծագործել, անոր մասին գրել. քիչ մը ծանր թեմա է, քիչ մը պատասխանատու գործ է, և ստեղծագործական թռիչքն էլ պետք է մարդ, այսպես ասած՝ հանդուգն ըլլա, Սոնան հաջողած է: Անոր համար և թարգմանչությունը շատ կարևոր է այս պարագային, անկախ որ, այո՛, գիրը կմնա, գրականությունը չի մնար կամ ուրիշ բանի կվերածվի տեխոնոլոջիկ ինչ-որ ուղղություններով: Բայց խոսելով հատկապես այս գործի մասին՝ այսպիսի գեղարվեստականությամբ, հիմա, այո՛, Պիտեր Պալաքյանն էլ գրեց վերջին շրջանին Դեր Զորի մասին, ես դեռ ամբողջական շարքը չի կարդացի, բայց տեսեք ինչպես անդրադարձ կգտնեն, որովհետև ամենազորավոր, ամենացնցիչ ողբերգականությունն է մարդկության բոլոր ցեղասպանութենեն ավելի մեծ ողբերգություն…
- Ճիշտ է, ոչ միայն հայի համար, մարդկային….
- …Մարդկային, մարդու իրավունքի, այո՛…
- Մարդկային ողբերգության ամենամեծ թեմաներ են, անոր համար այսպիսի բան մը թարգմանել, կարծում եմ՝ շատ-շատ կարևոր է, միշտ էլ կարևոր պիտ մնա:
- Լավ, խոսինք քիչ մը նոր ծրագիրներու մասին: Հիմա որ այս գիրքի թարգմանությունը արաբերենի արդեն տպվեցավ, վստահաբար արդեն Ձեր միտքը սկսավ աշխատել նոր գիրքերու, նոր ստեղծագործույուններու, ի՞նչ ծրագիրներ ունիք:
- Ընդհանրապես ես մշտական հոսանքի մեջ եմ, գրական հոսանքի մեջ եմ: Իմ մոտ գիրքը, երբ որ մարմին է առնում, դառնում է գիրք, որի համար շնորհակալ եմ քեզ, Դիգրա՛ն ջան, հրաշալի թարգմանության համար, որը ինձ համար միշտ թանկ կլինի այս գիրքը, բացի նրանից, որ շատ կարևոր գիրք է սա Հայ դատի համար և հայ մարդու, և ընդհանրապես՝ աշխարհի համար: Ես հույս ունեմ, որ տարբեր թարգմանություններով պետք է ձեռք մեկնենք, այսինքն՝ մեր դատը տեսանելի դարձնենք ուրիշներին: Գրքի մեջ իրենց խոսքն ասել են աշխարհի մեծագույն երեք Հայ դատի պաշտպաններ՝ Ադամ Շիֆը, ամերիկյան, նույնպես մեծապես ողջունել է գիրքը և հրաշալի խոսք է գրել՝ հայ ժողովրդի այս ողբերգությունն իր համար ավելի մատչելի դարձնող գրքի մասին:
Ես ընդհանրապես ծրագրեր չեմ կազմում… երևի թե սա իմ առաջին ծրագրային գործն է, որ ծրագրեցի 100-ամյակին նվիրել այս գիրքը և բևեռել, որովհետև այն պատկերները, որ ժառանգել էի հորաքրոջիցս և այն ճշմարտությունը, որ զգացին մատներս ավազը շոշափելիս, միացան, և ստեղծվեց այս գիրքը՝ որպես խոնարհում այդ բոլոր անմեղ զոհերին: Բայց իմ նպատակն էր՝ գրքի միջոցով նաև ցույց տալ, որ միայն անմեղ զոհերի հաշվարկված 1.5 միլիոնը չէ, որ մենք ունենք: Մենք ունենք շարունակական տրավմա, մինչ օրս կրում ենք այդ ողբերգության շարունակական տրավման, այսինքն՝ այսօրվա աշխարհը, քաղաքակիրթ աշխարհը, որի աչքի առաջ տեղի ունեցավ այս ողբերգությունը, դեռևս տեսնում, դիտարկում է, թե ինչպես է հայ մարդը կրում իր ողբերգության շարունակական տրավման, և դա տեսանելի է նույնիսկ մեր աչքերում, հայի աչքերում. անմիջապես ճանաչում ես հային, որովհետև մի թաքնված թախիծ կա հայի աչքերի մեջ, և այդ թախիծն է, որ գենետիկորեն մենք կարծես փոխանցում ենք մեր հաջորդ սերունդներին: Եվ այսօր անհրաժեշտ է այս մասին որքան հնարավոր է շատ խոսել, որպեսզի պաշտպանվեն մարդու իրավունքները, որպեսզի այլևս չլինեն անմեղ զոհեր և որպեսզի քաղաքակիրթ աշխարհը հասկանա, որ բոլոր խաղաքարտերը բացահայտված են, այլևս ոչինչ չկա քողարկելու և մտածեն, ձևեր գտնեն՝ խաղաղ գոյակցության ձևեր, փոխանակ օգտագործեն պատերազմը որպես հարցերը լուծելու միակ միջոց, իբրև իրենց նպատակներն իրագործելու միակ ձև:
- Ձեզի համար ինչպիսի՞ հոգեկան լիցքաթափում եղավ այս գիրքին հրատարակությունը:
- Գիրքը հրատարակվելուց հետո ես կարողացա մի տեսակ հաղթահարել իմ կյանքի ամենադժվարին գրական փուլը, որը առաջին անգամ էր, որ զգում էի այդպես ամբողջապես: Ես ինքս նույնպես ինքնապաշտպանության մարդկային ռեֆլեքսով միշտ խուսափել եմ այս պատկերներն ի մի բերելու, որովհետև գիտեք, թե ինչ է նշանակում, երբ պատկերն այնքան ողբերգական է, որ երևակայությունը դրա վրա ոչինչ ավելացնել չի կարող, և եթե նույնիսկ կարողանա բանաստեղծը, որն ունի այդ շնորհը՝ պատկերը բազմապատկելու և ավելի դրամատիկ դարձնելու, դա արդեն դառնում է այնքան ծանր, որ այլևս դրա միջից դուրս գալ հնարավոր չի լինում: Այնպես որ, այս գրքի ամբողջականացումն ինձ համար ինչ-որ տեղ և՛ իմ խոնարհումը բերելու հոգսի թեթևություն բերեց, և՛ նաև իմ խոսքը ինչ-որ տեղ հասանելի դարձնելու բոլոր նրանց, հատկապես կանանց, որը ընդդեմ պատերազմի պայքարի կոչելուն, աշխարհի բոլոր կանանց միավորելով պայքարելու ընդդեմ պատերազմի: Ես կարծում եմ այդ առումով ևս ինձ համար կարևորվում է այս գիրքը և դառնում է իմ վերջին փուլը այս պահին, իսկ ստեղծագործական պրոցեսը շարունակվում է անվերջ:
- Կյանքը շարունակվում է, վստահաբար: Կրնա՞նք բաժին մը լսել:
- Սիրով, ինչո՞ւ չէ, ընթերցեմ մի բանաստեղծություն, որ կոչվում է «Դեր Զոր»:
Զգո՜ւյշ…
զգույշ քայլիր անապատով
սա սովորական ավազ չէ
սա… ավազե ճերմակ վիրակապ է
դրված միլիոն ու կես երազների վրա
ուզում ես իմանալ զոհերի ճշգրիտ թի՞վը
դժվար չէ…
մաղիր անապատի ավազը
ցանցի վրա
ինչպես ձկնորս
հաշվիր
ահաբեկված աչքերի թիվը
ու բաժանիր երկուսի
քեզ հետաքրքրում է նրանց երազների
մանրամասնե՞րը…
հոգ չէ…
դի՛ր ականջդ ավազի վրա
ու ինչպես կամերային նվագախումբ
կհնչի
բազմամիլիոն ոսկրե շվիների երգը
անընդմեջ կնվագեն շվիները
ու ավազի վրա
կօրորվեն մեկ ու կես միլիոն
ուրվականներ
դեղի՜ն… անատամ ժպիտներով
մինչև… մինչև հեռվից լսվի
առաջին ոտնաձայնը
գիտե՞ս… այստեղ… անապատում
ուրվականները
չեն հավատում… մարդկանց
- Կրնա՞ք արաբերենով:
- Այո (Տիգրան Գաբոյանը «Դեր Զոր»-ը արտասանում է արաբերեն):
- Շատ լավ, իսկապես գեղեցիկ է թարգմանությունը, նույնքան ազդեցիկ, որքան հայերենը:
- Իսկապես, հրաշալի է լսել մի մարդուց, ով երկու լեզուներն էլ տիրապետում է գերազանց…
- Վստահաբար, եթե առիթը ըլլա այլ գիրքեր թարգմանելու, կարծես որ կաշխատի՞ս դարձյալ:
- Այո:
- Վստահաբար: Շատ լավ, մենք հաջողություն պիտի մաղթենք ձեզի, մենք որ գրքեն արաբերեն օրինակը Լիբանան կրնան գտնե՞լ:
- Անշուշտ, հիմնականում Անթիլիասի գրատունը կրնան գտնել: Նաև ուրիշ արաբական գրախանութներ, գրատունեն, անշուշտ, պիտի դնենք, մի քանի տեղ էլ թերթ սարքած ենք:
- Իսկ հայերեն օրինա՞կը:
- Պիտի բերվի հայերեն օրինակը: Ինքս բավարար օրինակներ չունեի: Մի խմբաքանակ բերեցի, երեկ շնորհանդեսին բաժանվեց, բայց ես շուտով կուղարկեմ Դիգրանի միջոցով հնարավոր քանակություն: Լավ կլիներ, որ ժամանակ լիներ, հայերենի համար ևս շնորհանդես արվեր այստեղ, կամ միաժամանակ արվեր, բայց այնպես ստացվեց, որ միայն արաբերենի վրա ուշադրությունը կենտրոնացրեցինք այս անգամ:
- Դուք այսօր արդեն կմեկնի՞ք Հայաստան:
- Այո, այսօր, երեկոյան մեկնում եմ: Ուզում եմ օգտվել առիթից, իմ ջերմ շնորհակալական խոսքը հայտնել:
Շնորհակալությո՛ւն Կիլիկիոյ Մեծի Տանն վեհափառ Արամ Ա վեհափառին, քանի որ գիրքը տպագրվեց Կաթողիկոսարանի հրատարակչությունում, հովանավորությամբ և օրհնությամբ, Նորայր սրբազանին, որը անձամբ մասնակցեց գրքի տպագրության պրոցեսին, կրկին Տիգրան Գաբոյանին, առանց որի այս գիրքը երբևէ չէր ծնվի, հայր Թաթուլին, որը երեկ ընթերցումներ կատարեց և բոլոր նրանց, բոլոր հրատարակչություններին, գրատներին և թերթերի խմբագրություններին, և ձեզ՝ «Վանա ձայնի» խմբագրությանը, «Ազդակին», Ժիրայր Դանիելյանին, որը մեծապես սիրով կազմակերպել էր այս ամբողջ հանդեսը, Խաչիկ Տետեյանին, այո՛: Մի խոսքով, ես այստեղ էի չորս օր, և այս չորս օրերն այնքան հագեցած անցան, այնպիսի ջերմ և լավ հանդիպումներով, որ իսկապես սիրով եմ սպասելու մեր հաջորդ հանդիպմանը:
- Համեցեք: Մաղթենք, որ շուտով ըլլա Ձեր հաջորդ այցելությունը:
- Այո՛, շնորհակալ եմ հրավերի համար և հուսով եմ, որ շուտով կհանդիպենք կրկին:
- Շատ լավ: Բարի՛ եկած եք, հաջողություն Ձեզի, շնորհակալություն Ձեր ժամանակի համար, անշուշտ, որ տրամադրեցիք մեր ունկնդիրներուն:
- Սիրելի՛ ունկնդիրներ, ձեզ հետ էին «Վանա ձայնի» հաղորդավար Հակոբը և հյուրը մեր ստուդիաների ներս՝ «Լիբրետո անապատին» գիրքի հեղինակ, հայրենի բանաստեղծուհի Սոնա Վան Տեր-Հովհաննիսյանը և արաբերեն տարբերակի թարգմանիչ, բանաստեղծ Դիգրան Գաբոյանը: Շնորհակալությո՛ւն ձեր ունկնդրության համար: Մնացեք «Վանա ձայնի» հետ: