«Մարդը, մարդ արարածը պիտի հոգի ունենա: Թո՛ղ, նա չունենա ոչինչ, չունենա կապ աշխարհի հետ, բայց ունենա հոգի, նա կունենա ամեն ինչ, նա կտեսնի ու կլսի Տիեզերքը... »։ Ամբողջը երկու տողով կարող էր սահմանել միայն նա՝ դարի մեծագույն մտածող Գրիգոր Գուրզադյանը: Երբ հանդիպեցի նրան, հետո ինքս ինձ խոստովանեցի՝ եթե ավելի շուտ լիներ այս հանդիպումը, ես հաստատ ավելի քիչ հիմարություններ կանեի, ավելի շուտ կգտնեի իմ կարդալիք գրքերը ու երևի ավելի քիչ վախենայի նախասահմանված մենակությունից, իսկ այդ դեպքում շուրջբոլորս հաստատ չէի լցնի անհարկի աղմուկով: Մեծ մեղք է թողնել, որ Գուրզադյանի հանճարեղ մտքերը անգիր թափառեն.ինձ համար գտածո են այն մարդիկ, ում «աստղը բռնել է» մեծ աստղագետի հետ և բարեբախտություն են ունեցել կլանել նրա տիեզերական էներգիան, նրա շունչը, նրա այդքա՜ն հրեղեն խոսքը: Բանաստեղծուհի Սոնա Վանն իմ այդ գտածոներից է, իսկ Գուրզադյանին նվիրված նրա «Ծաղիկ և տիեզերք» էսսեն առանց վարանելու կարելի է համարել մեծ գիտնականին ձոնված թերևս ամենաոգեղեն ստեղծագործությունը։ Ինչ լավ է, որ մեր գեշ ավանդույթի համաձայն՝ այս գործն էլ հետմահու չգրվեց, և Գուրզադյանը հասցրեց այն շոշափել և անգամ՝ սիրել, որովհետև այն սրտով էր գրված, իսկ ինքն ասում էր չէ՞.« Սիրտն ունի իր գաղտնիքները, որոնք անմատչելի են բանականությանը: Եվ հենց դրանով էլ`Մարդը անսահմանորեն գերազանցում է մարդուն...»։
Սոնա Վան.հատված Ծաղիկ և տիեզերք էսսեից.
«Այնպիսի որոշակի զգացում ունեի, որ կարծես աջ ցուցամատով ակամա դիպել եմ տիեզերքի ու մոլորակի միջև անտեսանելիորեն ձգված, բայց ժամանակավորապես շոշափելի դարձած մի պիրկ ու լարված ներվաթելի, և սակայն սկսնակի բախտի բերումով ճշգրիտ է ստացվել հպումիս ձևը և ահա... նվագում է այս միլարանի մկանե երգեհոնը:
Օպտիկական ֆոկուսի ինչպիսի ճկունություն է պահանջվում տիեզերքում՝ ծաղիկ և ծաղկի մեջ՝ տիեզերք տեսնելու համար: Մտքի և սիրո ինչպիսի խտություն, կենտրոնացման ինչպիսի չափ: Ու եթե միայն մեկ աչքը բավական է տիեզերքն ու ծաղիկը միաժամանակ նույն կոպի տակ կրելու համար, և կենտրոնացումը միայն կարող է փոխարինել բոլոր զգայարաններին, ապա որքան անտեղիորեն շռայլ է, չէ՞... Տերը: Ու բացակա աչքը մի պահ ընկալվեց որպես առավելություն, որպես աստվածային ճշգրիտ չափ, որով Բարձրյալը օրհնում է իր ընտրյալին:Որ չլինի վատ բան, որ չսպառվի հանճարի լույսը, ուժն ու ժամանակը միայն սեփական տեսակի գոյությունն արդարացնելու, իր հայտնությունը բացատրելու վրա: Որ նա իր հետ չտանի ավելին, քան թողնելու է: Որ չճզմվի նա իր ակամա խաչի ծանրության տակ: Որ չորբանա մոլորակը: Որ չնեղանա Աստված, երբ տեսնի միջակության հրեշի ձեռքերում իր շնչառությունը վերականգնել փորձող, մի տեսակ ինքն իր լույսից ամաչող հանճարին: Իր լույսի կրողին...»։
-Ամենամեծերի մասին խոսք գրելը, երևի աշխարհի ամենածանր գործն է.Գուրզադյանի մահվան օրը ես տասնյակ գիտնականների ու գրողների դիմեցի, որ խոսեն նրա մասին և պատշաճ հիշատակի էջ ունենանք մեր կայքէջում, բայց ընդամենը մեկը կեսգիշերին արձագանքեց։ Համարյա նույնը եղավ Լևոն Խեչոյանի դեպքում՝ գրողներն իմ խնդրանքին պատասխանում էին՝ չի գրվում։ Բայց Դուք Ձեր ‹‹Ծաղիկ և տիեզերք›› էսսեն, գրել եք հենց առաջին հանդիպումից հետո. մեկ հանդիպումը բավարա՞ր էր Գուրզադյանի պես հսկայի ճշգրիտ դիմանկարն ամբողջացնելու համար: Չվախեցա՞ք։
-Գիտեք, ես ոչ մի խնդիր չէի դրել ճշգրիտ դիմանկար ստանալու համար: Իմ խնդիրը ոգևորու¬թյունից ազատվելն էր, որպեսզի կարողանամ մեկ այլ բանով զբաղվել,ապրել։ Ցանկությունս՝ օրը և օրվա տպավորությունը, իմ տեսած ու իմ ենթադրած մարդուն, մտածողին ֆիքսելն էր, Գառնու ձորում թաքնված տիեզերքի որդուն և նրա հետ ծնված մտորումները պահպանելը: Այդ եմ փորձել անել և երջանիկ եմ, որ ինքը գոհ մնաց իմ այդ արարքից: Հիշում եմ, թե ինչ ոգևորությամբ էր Սիլվա Յուզբաշյանին խնդրում, որ հատված ընթերցի իր համար: Լևոն Անանյանն ինձ պատմում էր, որ նա այդ գործը շատերին էր նվիրում:-Նա նախընտրում էր մեկ մարդու հետ զրույցը, խուսափում էր զանգվածային հարթակներից, լրագրողներից։ Եվ այսօր, եթե հանենք իր իսկ հրատարակած գործերը, Գուրզադյանի մասին պատմող այնքան խղճուկ վավերագրություն կմնա։ Ես հիմա նույնիսկ ինձ չեմ ներում, որ խուսափել եմ լրագրողական «խուլիգանությունից» և նրա հորդորով շատ հաճախ անջատում էի ձայնագրիչը։ Բայց եթե Գուրզադյանին գոհացրել էր Ձեր ստեղծագործությունը, ինչու՞ բավարարվեցիք միայն մեկով, միգուցե արժե՞ր շարունակել նույն ոգով, մանավանդ որ դրանից հետո տասնյակ այլ հանդիպումներ ունեցաք։ Ամեն դեպքում, նրանք, ովքեր Գուրզադյանից մի տող անգամ ունեն իրենց հիշողության մեջ, ուղղակի պարտավոր են դարձնել սերունդների սեփականությունը։
-Այդպիսի զրույց եղել է իմ ու Գուրզադյանի միջև.մի անգամ, երբ դարձյալ հանդիպեցինք, ես զգացի, որ նա մի տեսակ անտրամադիր է հետս խոսում: Եվ այդպես էլ ասաց՝ «Ես մի քիչ նեղացած եմ քեզնից: Դու շատ լավ սկսեցիր, բայց ինչո՞ւ չշարունակեցիր»: Ես, իհարկե, նրան ասացի, որ ես հիմնականում չափածո եմ գրում: Իմը բանաստեղծությունն է: Հետո էլ, մի տեսակ անհամեստ եմ համարում իմ զգացողություններով ավելի շատ մխրճվել Գուրզադյանի տիեզերական աշխարհը, չգիտեմ, բայց այդ օրը նա շատ ուղիղ ասաց, որ կուզեր, որ շարունակեի իր մասին գրել:
- Մի օր նա գիտական ճշգրտությամբ ապացուցեց տիեզերքում մարդու բացառիկությունը նրա որոշում ընդունելու մենաշնորհով և որքան էլ զարմանալի է, այն պայմանավորում էր հենց սիստեմով՝ բազմության չափուքանակով, որը նոր որակ է հաղորդում սիստեմի ցանկացած մասնիկի։ Այնպես որ, մենք կարող ենք որոշում ընդունել և թեկուզ այսօրինակ զրույցներով ստեղծել Գուրզադյանի բանավոր մտքերի համակարգը, որովհետև Հրանտ Մաթևոսյանի ասած՝ մի թռչունը չգիտի հարավի տեղը, բայց երամը՝գիտի։
-Իմիջիայլոց, այդ քանակական սիստեմների շուրջ նա բերում էր տառի և բառի, բառի և նախադասության օրինակը.թե ինչպես է տառերի բազմությունը վերածվում սիստեմի և բացառիկ միտք ծնում։ Իսկ մի օր էլ նա ինձ ցույց տվեց, թե էլեկտրոններն ինպես են ռմբահարում էկրանը և բացատրեց, որ որոշակի թվով էլեկտրոններ պետք է դիպչեն էկրանին՝ պատկեր ստանալու համար: Նա ինձ պատմում էր, որ այդ էլեկտրոնները ոչ մի համաչափություն չունեն, և երբեք չես կարող իմանալ, թե ո՞րը կդիպչի էկրանին և որը՝ ոչ, որովհետև այդ էլեկտրոնները քմահաճ են ու անկանխատեսելի: Ես հարցրի՝ «կարելի՞ է ասել, որ քվանտը մասնիկի հոգևոր ասպեկտն է, հոգևոր կեցվածքը: Չէ՞ որ քվանտը՝ որպես մարմին, նույնպես հոգի ունի, որով կառուցվում է նրա շարժման տրամաբանությունը կամ անտրամաբանությունը, եթե այդ հոգու հիմնական հատկանիշը, ըստ Ձեզ, քմահաճությունն է»: Նա ժպտաց և ասաց՝ «Սոնա, այդպիսի հարց միայն պոետը կարող էր տալ»: Բայց զգացի, որ նրա դեմքը լուսավորվեց այդ հարցից: Չէ՞ որ նա ամեն ինչի մեջ հոգի էր փնտրում։
-Եվ սա է միգուցե ամենակարևորը, չէ՞ որ աշխարհն այսօր շուռ է գալիս հենց անհոգի դառնալու պատճառով։ Ստացվում է, որ գիտության բոլոր նվաճումները ի չարս են օգտագործվում, որովհետև չունեն հենց այդ «հոգևոր ասպեկտը»։
- Մենք շատ ենք զրուցել մարդկային մտքի գերաճի և հավասարապես չաճող մարդկային բարոյականու¬թյան ու խղճի մասին։ Գուրզադյանը մի անգամ պատմեց մի տեսաֆիլմի մասին, որն իրեն ցնցել էր. ֆիլմը ատոմային ռումբ հայտնագործած հռչակավոր Օպենհայմերի մասին էի։ Իրեն ցնցել էր այն, որ ֆիլմում գիտնականը կանգնած դիտում էր իր իսկ հայտնագործության պատճառած արհավիրքը: Այդտեղ ռեժիսորը խնդիր էր դրել արձանագրել գիտնականի դեմքի արտահայտությունն այնպես, որ այն ճշգրտորեն արտացոլեր ատոմային պայթյունի արհավիրքը՝ առանց այն ցուցադրելու: Ինչ հանճարեղ խնդիր է դրել, չէ՞:
-Հաստատ։ Աղետի ընթացքում մարդու դեմքն ավելի խոսուն ու ինֆորմատիվ է ցանկացած կադրից, մի կադրով հնարավոր է ցույց տալ ամբողջ ֆորս մաժորը։
-Ահա այդ հանճարեղ ռեժիսորը հենց դա էլ արել էր. Գուրզադյանը խոսում էր մեծ գիտնականի, բայց անկարեկից դարձած մարդու տիեզերական մեծ ողբերգության մասին, նրա ձեռքերով ոչնչացվող այս մոլորակի մասին։ Ես շատ հուզվեցի այդ օրը, որովհետև տեսա, որ ինքն էլ էր համոզված, որ ետդարձի ճանապարհ չկա այլևս, ու մենք այդ օրը նրա Գառնու ամրոցի պատշգամբում երկար նայեցինք մայրամուտին։ Նա այնքան նրբանկատ էր, որ շատ արագ զգաց, որ հուզվում եմ ու աննկատ փոխեց թեման...
-Սիրելի Սոնա, ինձ թվում է բոլոր բաժանումներն ի վերջո պայմանական են, բացի թերևս մեկից՝ աշխարհը բաժանված է արվեստ, պոեզիա սիրողների և չսիրողների միջև. պոեզիան կյանքի նուրբ մանրամասներն են, մանրամասներից է կազմված ամբողջը, և կոշտ ու անցողիկ է այն ամենը, ինչի մեջ այդ մանրամասների զգացողությունը չկա։ Ինձ թվում է, հենց դրան էր Գուրզադյանը հոգի ասում և ի՜նչ պոեզիա նա գիտեր։ Մի անգամ ասաց, որ սուտ է ցանկացած գիտություն առանց մշակույթի, և առանց մշակույթի գիտությունը կմեռնի։
-Այո, նա վայելում էր պոեզիան: Եվ զարմանալի վարպետությամբ ու քիմքով կարողանում էր ընտրել լավագույնը: Երևի, դա տիեզերական ամբողջականության մեջ պոեզիան ընկալելու նրա աստվածատուր շնորհն էր։ Գիտե՞ս, գրողն, օրինակ, շատ բան գրում է, որպեսզի ինքն այդ ընթացքում հասկանա, գտնի որոշակի իմաստներ: Ինձ շատ հետաքրքիր էր գիտնականի ելակետը և մի օր հարցրի նրան, ասացի. «Ահա, բանաստեղծները գրում են, և որևէ մեկին ապացուցելու բան չունեն։ Ավելին՝ գրում են, որ հենց իրենց համար մի բան պարզեն։ Իսկ գիտնականին ի՞նչն է մղում դեպի իր հայտնագործությունը»։ Օրինակ, Էյնշտեյնն ասում էր, որ պոետիկ հանճարն է գիտնականին մղում հայտնագործության։ Չէ՞ որ մարդը նախ զգում է, ապա՝ մտածում։
-Չասա՞ց երկուսն էլ նույն գործին են...
-Համարյա հենց դա էլ ասաց, կոնկրետ օրինակներով բացատրեց, որ գիտնականին էլ է մղում հենց պոետիկ միտքը, ուղղակի մեթոդներն են տարբեր. մի տեղ բառ է, մյուս տեղում՝ թիվ, փաստարկ։
-Սոնա, ի վերջո, պոեզիան էլ է տիեզերաբանություն՝ հաղորդություն է տիեզերքի հետ։ Իմ կարծիքով, բարձր ու չքնաղ բանաստեղծությունը հենց երկնքից է ընկնում և միայն ընտրյալների վրա։ Իսկ ով է այդ ընտրյալը.միգուցե հենց նա, ում հայացքն ավելի բարձրում է, ավելի վեր։ Ուրեմն գիտնականն ու պոետն իսկապես նույն բանն են անում՝ երկուսդ էլ մարդկանց պատրաստում եք թռիչքի, չէ՞։ Քո «Ծաղիկ և տիեզերք» էսսեն հենց այդ հունն ընկած էլ գնում է, կարծես։
- Այնտեղ եթե հիշում ես կա այսպիսի կտոր, ուր աշխարհակալ Նապոլեոնն ու Գյոթեն հանդիպում են։ Ես գրել եմ. պատժաչափի այս բնազդային ընկալումով էր երևի, որ խոնարհվել է աշխարհակալ Նապոլեոնի գլուխը, երբ նա հանդիպել է Գյոթեին: Ահա մարդը` ներքին դողով մատնանշել է նա ու հրամայել անձեռնմխելի դարձնել նրա անձն ու ունեցվածքը: Սա այն դողն է, որով հոգու արիստոկրատը խոնարհվում է իր տեսակի արարչական կատարելության առջև:
Փա՜ռք այսպիսի մտածողություն ունեցող զորավարին, մարդուն, պետությանը, որովհետև այս ամենին դիմակայող հանճարների շնորհիվ է կյանքը Երկրի վրա ավելի տանելի դարձել, և ոչ ոք առանձնապես չի շտապում դեպի երկինք:
- Փառք նաև մեր պետությա՞նը, մե՞ր զորավարին. Գուրզադյանն ասում էր. «Մեր պետությունն իսկի իմ տեղը չգիտի։ Եվ ես լավ եմ զգում դրանից: Որպեսզի իմանան ով է Գուրզադյանը, նրանցից կպահանջվի սկսել նրանից, թե ի՞նչ է գիտությունը, ի՞նչ է մտածողությունը։ Իսկ նրանք, բացի միմյանց հետ հաշիվներ մաքրելուց, կարո՞ղ են ավելի լուրջ բանով զբաղվել»։
- Գուրզադյանը շատ լավ գիտեր, թե ինչ է կատարվում գիտության ասպարեզում: Եվ, այո՛, ամբարիշտ էր դրա հետ: Նա չէր կարող հարմարվել այդպիսի վայրագության հետ, նա, ընդհանրապես, չհարմարվող տեսակ էր։ Մեծ գիտնականը չէր կարող տեսնել, թե ինչ է կատարվում Ակադեմիայում և լռել: Այդ աճուրդի դրված պաշտոնները, կոչումները, կեղծ պաշտպանությունները նրան բերել էին այն համոզման, որ ՀՀ գիտությունների ակադեմիան պետք է լուծարել և նորը հիմնել: Նա այլևս իր տունը չէր համարում այդ հաստատությունը:
-Որովհետև մարդն արդեն ապացուցել էր բոլորին, որ նրա «Օրիոնները» կթռչեն հենց Գառնիից, ոչ թե ասենք Բայկանուր տիեզերակայանից։ Իսկ այսօր մեր գիտությունն ու պետությունը վաղուց չեն հավատում իրար։
-Ինքը պետությունն արժևորվում է հենց գիտության նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքով։ Օրինակ, նա երկար պատմում էր Քենեդու մասին, ում օրոք իրագործվեց լուսնի վրա մարդ իջեցնելու ամերիկյան ծրագիրը, ամենամեծ ոգեշնչմամբ խոսում էր Ապոլոնի թռիչքի մասին, ասում էր. «143 ժամ, 3 օրուկես... ու մարդ արարածն ապրեց տիեզերական վեհությունը»։ Մարդ որքան պիտի կարևորի գիտությունը, որ ասի. «Եղավ Քրիստոսը, եղավ Սախարովը»։ Նա մոլորակի ապագան տեսնում էր տիեզերագիտության մեջ։ Ասում էր՝ մեծագույն աճ կունենան միայն այն երկրները,որոնք կկարողանան լավ տիեզերագնացություն զարգացնել։
-Սոնա, ինձ թվում է, Դուք պիտի որ կարողանայիք նրանից կորզել նաև խիստ ինտիմ մի քանի գաղտնիքներ. օրինակ՝ նա կարողացե՞լ է գտնել ու վայելել իր մեծ սերը, թե ուղղակի ընտանիք, քաղաքացիական ու ամուսնական պարտավորություններ և... վերջ։
-Ասում էր՝ «Ամբողջ կյանքում փնտրել եմ այն էակին, ում կցանկանայի տրվել ամբողջությամբ, մոռանալ ամեն ինչ և տրվել նրան... Այնպես այրվել, որ ինձնից ոչինչ չմնա»։ Ի դեպ, ասեմ, որ Տիգրան Մանսուրյանն էլ մի օր համարյա նույն բանն ասաց։ Երևի, մեծերը միշտ էլ պատրաստ են ինքնահրկիզումի։ Ուղղակի կրակը պետք է հայտնվի նրանց ոտքերի տակ։ Մի օր իմ մի բանաստեղծությունն արտասանեցի նրա համար.
«մեռնելուց հետոտեսնես որտեղ ենգնում ինձ նմանաղջիկները այն...»
-Հա, սիրում եմ ես դա շատ.«ինչպես է տեսնեսջերմաստիճանըդրախտի հեռուարվարձաններում»։
-Հա, հենց այդ տողի վրա ասաց՝ «Ինձ դուր է գալիս քո համեստությունը, որ վստահ ես, թե հայտնվելու ես դրախտի հեռու արվարձաններում»։ Ես էլ պատասխանեցի՝ «Դա համեստություն չէ, պարոն Գուրզադյան, լավ, սառը հաշվարկ է»։ Ու ես էլ հումոր արեցի, ասացի՝ «Ամեն անգամ, երբ գիտությունը նոր հայտնագործություն է անում Աստծո, տիեզերքի մասին, Աստված տեղափոխվում է մի փոքր հեռու»։ Քահ-քահ ծիծաղեց։
-Է՞լ ինչ գաղտնիք հանձնեց Ձեզ։
- Զարմանալին այն է, որ իր՝ ինձ տված բոլոր գաղտնիքները հենց պոետիկ ու փիլիսոփայական էին։ Ես նրա հետ հանդիպելուց հետո հասկացա, որ լռության և մութի միջև ընկած տարածության մեջ է բացվում ճշմարտության ծաղիկը։ Նախքան իր հետ հանդիպումը չէի կենտրոնացել լռության ու մութի միասնության հարցի շուրջ։ Նրա ֆենոմենն օգնեց ինձ դա տեսնել։
-Ձեզ չէ՞ր ասում, ինչո՞ւ եք թողել երկիրը, ինչո՞ւ եք մեկնել Ամերիկա...
- Նա լավ գիտեր, որ ճակատագրի բերմամբ եմ հայտնվել Ամերիկայում. դա իմ ընտրությունը չէր։ Ամուսնացա. իսկ որտեղ ամուսինդ, այնտեղ էլ՝ դու, ընտրություն չկար։ Բայց Գուրզադյանը մեր հողին կառչելու մեջ էր տեսնում մեր փրկությունը։ Նա միշտ ասում էր, որ մեր պապերը ամրոցներ են կառուցել մեր երկրում և իզուր են ոմանք կրկնում, թե հայերը միշտ սիրել են գաղթել։ Իմ կարծիքով, այդ տեսակի մարդկանց առաքելությունը չէ միայն խնդիրների լուծումներ բերելը։ Շատ ավելի կարևոր է նրանց առաջ քաշած հարցերը։ Տե՛ս, լինելով գիտնական՝ նա այդքան չէր կարևորում տիեզերական ֆորմաները, որքան երկրայինները՝ շոշափելին։ Այդ շոշափելին իր համար քիչ կարևոր չէր։ Իր երկնքին նայելու ձևն էլ եմ ես որպես գաղտնիք, եթե կուզես՝ որպես լուծում ընկալել։ Կարծես, քեզ երկնքին նայելու ձև սովորեցներ։ Մտքովդ չէր անցնում, որ այս ահռելի գիտնականն իր ամբողջ կյանքը նվիրել էր անիմանալի Տիեզերքին, որովհետև հանկարծ մի ծաղկի վրա կկենտրոնանար և այնքան ծալքեր կհայտնաբերեր։
-Երբ Համո Սահյանի մահվանից հետո թեականություն կար՝ Պանթեոնում թաղել, թե՞ ոչ, Վահագն Դավթյանն ամենաբարձր ատյանների դռները թակեց, ձեռքը խփեց սեղանին, որ Համո Սահյանի տեղը միայն Պանթեոնում է: Եվ այս հեղինակության հետ հաշվի նստեցին: Ի՞նչ է, այսօր Հայաստանում չկա՞ մի հեղինակություն, որ ձեռքը խփեր սեղանին, և Գուրզադյանի մարմինն ամփոփվեր այնտեղ, ուր պետք է ամփոփվեր:
- Այսօր հենց դա է մեզ պակասում՝ ձեռքը սեղանին խփող այդ մեկը: Ամեն մեկն իր շահի ետևից է ընկած: Առավելագույնը մտածում է իր ընտանիքի շահի մասին: Ի՞նչ գիտություն, ի՞նչ մշակույթ… Ոչ մի բան չի մնացել մարդուն ՝ որպես իրենից վեր գտնվող արժեք, հանուն որի ինքն իրեն զոհաբերի: Եվ ունենք ճղճիմության և միջակության այս ոսկեդարը:
-Իսկ ի՞նչ եք կարծում, եթե լիներ այդ մեկը, կամ՝ մտավորական ընտրանին դիմեր վերևներին, նրանց խոսքն այսօր կհարգվե՞ր, նրանց կլսեի՞ն:
-Կարծում եմ՝ այո, որովհետև այդ մեծության գիտնականը միայն իր ընտանիքին չի պատկանում, մանավանդ, որ հատուկ կտակ էլ չի գրել այն մասին, որ ինքը չի ուզում թաղվել Պանթեոնում: Իսկ մենք գիտենք, որ ընտանիքին նույնիսկ չի առաջարկվել մեծերի գերեզմանատունը:
-Իսկ Ձեր կարծիքով, ի՞նչ տրամաբանություն կամ միտում է դրված սրա հիմքում: Ո՞ւմ է ձեռնտու, որ մեր մեծերի մարմինները սփռվեն այսուայնկողմ:
-Իմ կարծիքով, մանր կրքերի հետևանք է: Գուրզադյանն ի բնույթով մեծերին հատուկ մի ամբարշտություն ուներ. յուրաքանչյուր մեծ ամբարիշտ է լինում այս իրականությանը: Եվ նաև ողբերգական. մեծ անհատը չի կարող ողբերգական չլինել. դա, իմ կարծիքով, աքսիոմ է։ Մեծ անհատ՝ հենց նշանակում է ողբերգական անհատ։ Իսկ տելեսկոպի խոշորացնող աչքը մահկանացու մարդու տառապանքը մեծացնում է։ Այսինքն՝ այդ տելեսկոպն ինչպես աստղերն է մեծացնում, նույնքան էլ՝ իր մեջ գտնվող տառապանքը։
-Իմիջիայլոց, պատահական չէր, որ Գառնու տաճարի հարևանությամբ սրճարան կառուցելու կամ քեֆուրախություն անելու բիզնես գաղափարները ծնվեցին նրա հեռանալուն պես։ Այդ գաղափարի հեղինակները երբեք ռիսկ չէին անի Գուրզադյանի կենդանության օրոք նման մառազմատիկ նախագծերի մասին խոսել, որովհետև գիտեին, որ նա իր Գառնու ամրոցից գամփռի պես հսկում էր տարածքը։ Իսկ երբ մեծերն արդեն տանը չեն, փոքրերը կարող են անել ինչ խելքներին փչի...
- Հիմա ցուցանքից ու կոմերցիայից բացի ոչինչ չի կարևորվում: Ցուցադրությունն ավելի կարևոր է, քան դրա գաղափարն ու էմոցիան: Տաճար տանող ճանապարհը պակաս կարևոր չէ բուն տաճարից. դա հենց հեռանկարն է, որտեղ հասնելու համար պետք է երկար քայլես ու խորհես: Իզուր չէ, որ մարդիկ բոբիկ էին անցնում այդ ճանապարհը: Օրինակ, բեմ հասնելու ճանապարհը նույն փիլիսոփայությամբ է կառուցված: Իսկ մեր միջից կամաց-կամաց հանում են այդ սրբազան բաները կարևորելու աստվածային շնորհը: Բայց Գուրզադյանը մի ամբողջ հավերժություն է, նրա հոգին այսօր էլ այնտեղ է՝ Գառնիում... նրա լսելու ձևը, որին մասնակցում էր ամբողջ մարմինը. ափով միակ լսող ականջը բռնած, ճակատը վեր, շուրթերը կիսաբաց, ասես ձայնը նաև այնտեղից էր ներթափանցելու: Նրա շարժվելու ձևը՝ արագ, նպատակաուղղված: Նրա ուշադրությունը ամենանուրբ մանրուքների վրա... Ուզում ես վայելչորեն բաց թողնել նրա հոգին։ Եվ ինչպես գանձն են հողի տակ պահում, ուզում ես, որ այդ տեղը լինի շատ հիշարժան, անգամ այնպես, որ միայն դու իմանաս դրա տեղը։
-«Իմ վերջին տիեզերական հայտնագործությունը, որի հետ երբեք չեմ սպառվի...».այսպես է նա մակագրել Ձեզ նվիրած իր գիրքը։ Տեսնես ինչո՞ւ։
- Ես կանացիորեն հրճվեցի, բայց միևնույն ժամանակ վատ զգացի, որ տիեզերքի հետ վիճաբանող հանճարին էլ պատել է սպառվելու վախը: Տուն գալու ճանապարհին անակնկալ տխրեցի՝ մի՞թե անվերջանալի տիեզերքի հետ բանակցողը ևս ունի ինչ-որ կետում սպառվելու վախ: Փորձեցի պատկերացնել այդ վախը հանճարի զգայարանների սրությամբ: Եվ մենության այդ չափն ինձ թվաց ավելի մեծ, քան ինքը՝ տիեզերքը...
Վարդ, անկեղծ եմ ասում. ինձ մի պահ թվաց, թե ինքն իրոք վախենում է սպառվելուց: Ես զարմացա՝ մի՞թե տիեզերքի հետ շփվող մարդն ունի նույն մահկանացուի վախը. շատ տխրեցի նրա մարդկային մենության այդ մեծ չափի համար: Շատ։
-Կա՞ն այնպիսի հարցեր, որ շատ եք ցանկացել, բայց ամաչել եք նրան տալ։
-Այն հարցերը, որ ուզում էի և ամաչում էի տալ, հիմնականում կապված էին իր աստվածային հավատի հետ։ Որովհետև գիտեի, որ հավատաքննությունը լավ բան չէ, և միշտ ինձ զսպել եմ։ Բայց մի անգամ փորձեցի չարաճճի ժուռնալիստի նման լինել և մտածեցի, որ եթե անգամ լավ չընդունի, բայց, այնուամենայնիվ, կկորզեմ պատասխանը։ Գիտե՞ս, ամեն անգամ, երբ զրուցում էինք Տիեզերքի ու հավերժության մասին՝ սիրտս պայ¬թում էր Աստծո գոյության և հավատի մասին հարցեր տալու ցանկությունից, բայց և ամեն անգամ հիշում էի ֆիզիկոս հորս տված միևնույն հարցը՝ պապ, Աստված կա՞: Ինչպիսի՞ն է նա: Հայրս, դրան պատասխանել էր, երբ ես տասնչորս տարեկան էի։ Ասել էր, կան որոշ հարցեր, որոնք չի կարելի տալ որոշ մարդկանց, իսկ դու բավականին մեծ աղջիկ ես և պարտավոր ես սա հասկանալ: Այս դասը լավ տպավորված էր իմ մեջ, և այդ պահին շատ լավ գիտակցում էի, որ Գուրզադյանը այդ «որոշ» մարդկանցից է, և որ իմ հարցը այդ «որոշ» հարցերից է լինելու, բայց որոշեցի այնուամենայնիվ փորձել. իսկ Աստծուն հավատու՞մ եք, հարցրի մի օր նրան։ Մինչև այդ նրա լռությունը երբևէ ավելի նշանակալից չէր եղել, որը շրխկոցով իջավ իմ ու նրա միջև ու հաս¬տատ¬վեց: Պատասխանի փոխարեն գիտնականը մատներով սեղմեց շուրթերը,ասես շուրթերի այդ կոնկրետ ձևն էր միայն ի զորու անդրադարձնել իր զգացածը և ապա դանդաղ, բայց վճռականորեն շրջեց գլուխը ...հարցս կախված թողնելով օդում հավերժորեն, ամոթալիորեն մերկ ու անհեթեթ: Ես ակամա իջեցրի կոպերս, թեպետ կնախընտրեի գետինը մտնել, ու անմիջապես տեսա հորս՝ գլուխը հուսախաբ տարուբերելիս:
-Նա կարծես չի խուսափել պատասխանել, ուղղակի պատասխանել է լռությամբ, ինչպես պատասխանել Արարիչն այն հարցին, թե ինչ է ճշմարտությունը... իսկ եթե Ձեզ տրվեր ևս մի վերջին հարցի հնարավորություն, ի՞նչ կհարցնեիք նրան:
-Աստված կա՞. կհարցնեի ու թող նորից կրկնվեր ամոթալի, ամոթալի լռությունը:
Զրույցը՝ ՎԱՐԴուհի Սիմոնյանի