Սամվել ԿՈՍՅԱՆ
– Սիրելի՛ Սոնա, Ձեր պոեզիան թե՛ հայրենիքում և թե՛ արտերկրում միշտ էլ արժանացել է բարձր գնահատանքի, ու պատահական չէ, որ այն թարգմանվել է 25-ից ավելի լեզուներով: Թե՛ գրաքննությունների և թե՛ թարգմանությունների առումով Ձեր պոեզիան ռեկորդակիր է և արժանի բարձրագույն մրցանակների: Վերջերս Խորվաթիայից վերադարձել եք ևս երեք միջազգային մրցանակներով, որոնցից «Ֆենիքսը» տրվել է լեհական ակադեմիայի կողմից՝ որպես իմպրեսիոնիզմը բանաստեղծության հետ միավորելու լավագույն օրինակ: Որպես աշխարհի քաղաքացի, ով իր մեջ կրում է նաև գութանի երգը, չե՞ք կարծում, որ Ձեր հաղթաքարտը նաև Ձեր հայեցի էությունն է: Դուք որպես գրող և որպես ընթերցող, ե՞րբ եք գործը կայացած համարում։
Սոնա ՎԱՆ – Որպես գրող՝ դժվարանում եմ պատասխանել, բայց որպես ընթերցող, ինձ գրավում է այն գործը, որն անկախ իր եթերայնությունից, կարողանում է կոնտակտ առաջացնել իրականության հետ։ Ու եթե այդ կոնտակտի առաջացրած շոկի էլեկտրական զգացողությունը այն հոգուս մեջ պահելու զգայական ցանկություն է ծնում, ես այդ գործը ինձ համար կայացած եմ համարում։ Սա չափազանց անհատական գնահատական է: Բայց ինչո՞ւ միայն ի՛մ: Ցանկացած գեղագիտություն ընկալող մարդ արժևորում է արվեստն այն դեպքում, երբ այն ընկալում է որպես իրականությանը հավասարազոր կամ գոնե դրա հետ մրցունակ անիրականություն:
Պոեզիան, որ շնչառական ռիթմի և օդի խտության հետ կապ ունեցող ակտ է, առավել ֆիզիոլոգիորեն շոշափելի է դարձնում այդ լարումը, առաջարկելով մարդուն մահվան թմբիրից հանող, նրա ներաշխարհը ի մի բերող, ոգևորող, նրա շնչառությունը ավելի կենսական դարձնող իրականություն: Սա վերակենդանացնող արարք է, որ զգացել է յուրաքանչյուրը՝ այդպիսի տողի հետ շփվելիս: Սա նաև պոեզիայի միջոցով փրկվելու այն հնարավորություններից է, որոնց հիման վրա ես ազդարարել եմ «պոեզիան որպես նոր մարդու կրոն»։ Պոեզիան ի զորու է մարդուն փրկել նաև մահվան անկողնու մեջ, մեկ ուրիշի մեջ գտնվող կյանքը ու կենսախնդությունը պատկերացնելու միջոցով: Այն ի զորու է հաղթահարել նաև մարդու մյուս վախը՝ մենության վախը: Ճշմարիտ պոետը, ով ընդգծում է մարդկային ցեղի զգայական շարունակականությունը քարանձավից մինչև մեր օրերը, միաժամանակ և հուսադրում է մարդուն, հավաստիացնելով, որ այն, ինչ ինքն է զգում, զգում է նաև մեկ ուրիշը, այդպիսով կապելով մարդկային հոգիները, նրանց տալով ամբողջի հավասարազոր մասնիկը լինելու տաք, փրկող զգացողություն։ Սա պոեզիայի կարևորագույն աստվածային առաքելություններից է, եթե հավատալու լինենք, որ արվեստը առաքելություն ունի:
Անմեղությունն ու հոգու շարժման թեթևությունը պահպանելու համար ինձնից գիտակցված ճիգ չի պահանջվում, քանի որ գրիչը ձեռքս վերցնելիս ես հենց այնտեղ եմ՝ անմեղության, մանկության ու հոգու պարային շարժման տարածքում: Այլ հոգեվիճակներում ես երբեք չեմ ձգվում դեպի գրիչը: Ես երբեք չեմ ունեցել ո՛չ գրելու կոնկրետ ժամեր և ո՛չ էլ կոնկրետ թեմաներ: Իմ ներշնչանքի ու իմ հուսահատության միակ աղբյուրը իմ կողքին գտնվող մարդն է ու իմ մարդ տեսակի ճակատագիրը: Ես չգիտեմ՝ կա՞ մեկ այլ թեմա: Ես միշտ զարմանում եմ, երբ ինձ հարցնում են՝ «իսկ ի՞նչ թեմաներով եք գրում»: Շվարում եմ, չգիտեմ ինչպես պատասխանել: Ուզում եմ շատ լուրջ դեմք ընդունել ու ասել. «Դուք շատ դժվար ու խորը հարց տվեցիք, կարո՞ղ եմ չպատասխանել»: Բայց հայեցի ինքնությունը որպես հաղթաքարտ ճանաչելը իսկապես մտածելու տեղիք է տալիս: Դրանից հրաժարվելը ո՛չ արդար է և ո՛չ էլ ցանկալի: Ես սիրում եմ իմ հայկական արմատը, ինչպես մո՛րդ կսիրես առանց քննարկման։ Այն, ինչ քեզ տրված է անկախ քո ընտրությունից, չպիտի դառնա պարծենալու կամ ամաչելու պատճառ, ինչպես տգեղ քիթը կամ աչքի սիրուն գույնը: Այն պարզապես բախտի բան է, և մարդը իրավունք ունի հպարտանալու միայն նրանով, ինչ ինքն է ստեղծել իր սեփական ընտրությունների, ճաշակի և բարոյականության սահմաններում: Այնքանով, որքանով իմ արյունը հայեցի է, իմ բանաստեղծությունը պարզապես այլընտրանք չունի: Ես հայուհի եմ, ես կին եմ, ես այստեղ եմ ծնվել ու այնտեղ մեծացել: Այս ամենի արդյունքում է ծնվում տողը: Ուզես, թե չուզես: Ինձ համար հավասարապես սիրելի են իմ մեջ ապրող Կոմիտասն ու Շեքսպիրը, թեպետ եթե այդ երկուսից միայն մեկին հնարավոր լիներ փրկել, կփրկեի Կոմիտասին: Գուցե աշխարհն ինձ չներեր դա: Բայց թե այդպիսի կրիտիկական պահերին ո՞վ է մտածում, թե ի՞նչ կաներ մեկ ուրիշը, աշխարհը, Աստված…: Դա բնազդային արարք է, և մարդը իր բոլոր շարժումների մե՛ջ է կողմնակալ: Կասկածից դուրս է, որ արևելքի և արևմուտքի խաչաձևումը միևնույն ստեղծագործ հոգու տարածքում հղի է բազմաշերտությամբ ու բազմաձայնությամբ։
Ս. Կ. – Բազմաձայնություն կամ սիմֆոնիա։ Մեջբերեմ Բելյավսկու դիտարկումն այդ առիթով. «…այստեղ ոչ միայն լեզվական հյուսվածքի, այլ նաև կտավի, գծի, շարժանկարի, դրամայի, լույսի ու ստվերի տեղին ու ճշգրիտ կիրառումով է ստացվում վերջնական էֆեկտը, և հենց այդ պատճառով էլ այն ոչ միայն ակուստիկ-իմացական է, այլև սիմֆոնիկ… գոյաբանական…»: Սա՞ է արդյոք պատճառը, որ Ձեր բանաստեղծությունները թարգմանությունից հավանաբար շատ չեն տուժում, եթե ոչ դրանք չէին արժանանա այդպիսի գնահատանքի և քննարկումների։ Ձեր կարծիքով, բանաստեղծը ե՞րբ կարող է ասել, որ իր տողը հաղթահարել է ժամանակը։
Ս. Վ. – Ես չեմ կարծում, որ բանաստեղծը երբևէ այդպիսի խնդիր է դնում, բայց մեկ ուրիշին ընթերցելու ժամանակ հաճախ ես հանդիպում այդպիսի տողի, հնչյունի, կտավի, երաժշտության։ Հատկապես երաժշտության դեպքում հաճախ ես ինքդ քեզ ասում՝ օ՜, սա իրոք աստվածային էր։ Ասես անձամբ ես ճանաչում Աստծուն ու գիտես նրա ճաշակը։ Բանաստեղծությունը ևս այդպիսի «օ» կարող է առաջ բերել, բայց ոչ թե բացականչական նշանով, այլ դրա ու հարցականի խառնուրդ մեկ այլ նշանով։ Ի դեպ ինչո՞ւ չկա այդպիսի նշան։ Երբ ընթերցողի մեջ հարց է առաջանում, թե տեսնես ո՞վ և կամ ե՞րբ է գրվել այս տողը, նշանակում է տողը չի հաղթահարել ժամանակը։ Ինձ համար կարևորը սոսկ ընթերցողին ինտելեկտուալ, հոգևոր կամ բարոյական ստորադասության մեջ չդնելն է, որպեսզի նա չզգա այն ճիգով հաղթահարելու ճնշում։
Ս. Կ. – Դուք գտնում եք, որ «…լինել բանաստեղծ, նշանակում է ներծծված լինել ինքդ քո մեջ՝ ամոթի և պատասխանատվության միջև, քո անձի և քո տեսակի նկատմամբ…»։ Սա ճակատագի՞ր է, կախարդա՞նք, թե՞ տիեզերքի կողմից պարտադրված ուխտ: Իսկ ո՞րն է պոետի երազը:
Ս. Վ. – Նշված բոլորը ճիշտ են: Պոետը Աստծո թաշկինակն է, նրա ներկայացուցիչը Երկրի վրա: Քրիստոսի հրաշքների հիմքում նույնպես բառն է ընկած: Աստծո՝ ևս: Ասաց եղիցի լույս, և լույս եղավ: Պոետի երազը խոսքի այդպիսի ճշգրիտ տոնայնության հասնելն է, որպեսզի բառը կարողանա մարմնավորվել իրականության մեջ: Սրան այլ կերպ ձգտել հնարավոր չէ, քան անվերջ մնալով ամոթի ու պատասխանատվության միջև, անվերջ տեղյակ լինելով սեփական բառային արարքի հետևանքներին, անվերջ ետ նայելով ու ինքդ քո արածը գնահատելով ոչ միայն գեղագիտության, այլ նաև բարոյականության ու խղճի նժարներով. չլինի՞ հանկարծ տողս վնասի ինչ-որ մեկին: Կարեկցանքը ինձ համար ծառայում է որպես 6-րդ զգայարան, որով ես շոշափում եմ իրականությունը, մարդուն: Այս չափանիշը չբավարարող շատ գործեր աղբամանի մեջ են գտել իրենց հավերժությունը: Չեմ կարծում, որ երբևէ կգտնվի մի նպատակ, որի համար ես կցանկանամ ոտնահարել կյանքիս ամենակարևոր սկզբունքը՝ չը-վնասել: Դիմացինին չխոցելու ներքին կուլտուրան, զսպվածությունը, ասելու և չասելու, անելու ու չանելու միջև ծնված լարման միջոցով գեղեցիկի բնատուր պաշտամունքն է ընկած իմ յուրաքանչյուր շարժման հիմքում, այլ ոչ գեղեցկացնելու կամ ցնցելու կիրքը: Իմ լավատեսության հիմքում նորից կարեկցանքն է: Պոեզիան մարդու մեջ կարեկցանքը պահպանելու ամենահզոր գործիքն է: Նրան ներկա պահի մեջ պահելու և մեկ ուրիշի սիրո, կարեկցանքի ու տառապանքի տարածքը կիսելու տանող աստվածահաճո ամենակարճ ճանապարհն է։
Ս. Կ. -2020 թվականը չարաբաստիկ էր ողջ մարդկության համար, մեր ժողովրդի համար՝ առավել ևս. համաճարակին ուղեկցեց պատերազմն ու պարտությունը, որի պատճառով մեր ազգը շարունակում է մնալ համազգային ընկճախտի մեջ: Դուք այս ընթացքում նաև անձնական կորուստներ ունեցաք: Այդ ամենի մեջ գրել կարողացե՞լ եք: Պոեզիան ի զորո՞ւ է հաղթահարել կորստյան ցավը, ներկա պահի մեջ մնալու ու միաժամանակ անցյալի հետ զրույցը շարունակելու հնարավորությունը:
Ս. Վ. – Թվարկվածներից ամենադժվարը այդ հոգեվիճակում ներկա պահի մեջ մնալն է, երբ այն, ինչ թանկ է քեզ համար՝ այլևս անցյալում է: Բայց և հենց այդտեղ է պատրաստվում կյանքի և ոչնչության միջև գտնվող մետաքսը, որ նոր է, չփորձարկված, հում ու անկանխատեսելի, ինչպես պոեզիայի նյութը: Այս ամենի մեջ հուսադրողն այն է, որ պոեզիան նաև անցյալում եղածը վերադարձնելու և այն մեկընդմիշտ թղթի վրա մեխելու, հավերժացնելու գործիք է: Գրելը կորուստները կողքիդ պահելու ձև է: Սեղանիդ վրա է, ուրեմն դեռ չես կորցրել: Ես այդ զգացողությունը ունենում եմ նաև ալիքի հետ շփվելիս, սիրելիիս աճյունամոխիրը օվկիանոսին հանձնելուց հետո: Երբ ծովախոտը ոտքիս է փաթաթվում, հստակորեն զգում եմ, որ հիմա նա ինձ այսպես է ասում «մի քիչ էլ մնա… մի գնա դեռ…»: Այսպես զգում եմ նաև Եռաբլուրում, երբ հայացքս հանդիպում է տղաների աչքերի անփորձությանն ու անմեղությանը: Հեռանում եմ, ափերիս մեջ զգալով նրանց մարմնի տրոփող ջերմությունը, ծանոթ ու իրական, ինչպես ձեռքիդ մեջ գտնվող նորածին թռչուն: Սիրելիի մահը միշտ էլ ընկալվում է որպես առաջին, բայց ամեն տարիքում մարդը տարբեր բան է քաղում այդ փորձությունից, ինչպես տարբեր ժամանակներում վերընթերցված միևնույն գրքից: Պատանի էի, և հորս մահը ինձ սովորեցրեց տեսնել մահվան դեմքը: Երիտասարդ էի, երբ կորցրեցի եղբորս ու սովորեցի ճանաչել մահը: Հոգևոր ընկերոջս՝ Վահան Վարդանյանի մահվամբ ես հասկացա մահվան ինչ լինելը: Նուբարի մահով ես բառացիորեն ապրեցի՛ մահը: Մորս մահվամբ ես ընդունեցի մահը՝ որպես Աստծո միակ գործող օրենք ու դատավճիռ: Ծուղակ:
Պոետիկ երևակայությունը հնարավորություն է տալիս պարտադրել զրույցը՝ հետմահու։ Իմ վերջին զրույցը Բյուրականում էր՝ սիրելիիս աճյունամոխիրն, ըստ իր կտակի, հողին հանձնելու արարողության ժամանակ, որին Դուք ներկա էիք։ Խնդրեցի, որ ինձ նշան ուղարկի։ Հիշո՞ւմ եք այն միակ աղավնին, որն իր գույնով տարբերվում էր մնացած բոլորից, մոխրագույն-մանուշակագույնով այն աղավնին, որ վերադարձավ, նստեց գլխարկիս վրա ու չէր հեռանում։ Դա Նուբարի սիրած գունային համադրությունն էր, և ես այն ընդունեցի որպես նրա ներկայություն։ Աղավնին ծրտեց գլխարկիս վրա ու նո՛ր երկինք բարձրացավ՝ ինձ մոտ թողնելով շոշափելի հետք։ Դե ասա՛։ Ինչպե՞ս կարող եմ մեր զրույցը ավարտված համարել…
Ս. Կ. – Մեր երկրում հոգեբանական քաոս է տիրում։ Մտավորականն ու գրողը հաճախ են մեղադրվում բավարար ակտիվ չգտնվելու, հոգևոր առաջնորդի դեր չստանձնելու և քաղաքացիական պարտքը չկատարելու համար: Դուք հաճախ եք այս ընթացքում արձագանքել հետպատերազմական իրավիճակին ու զավակակորույս մայրերին, բայց ոչ քաղաքական իրավիճակին: Այդ առումով ինչպիսի՞ն եք տեսնում դեռևս համաճարակից չազատագրված ու հետպատերազմական Հայաստանը: Ձեր լավատեսությունը բավարարո՞ւմ է այս մղձավանջից դուրս գալու ելք տեսնելու համար:
Ս. Վ. – Անկասկած դուրս ենք գալու: Բայց հարցն այստեղ արժանապատվորեն ու որպես մա՛րդ դուրս գալու մասին է: Երբ հայհոյում ու անիծում են բոլորը, ու ոչ ոք մյուսին չի ցանկանում լսել, մղձավանջը չի կարող ինքնաբերաբար դադարել: Հարկավոր է լսել ու հասկանալ միմյանց տեսակետը, ու բոլորովին էլ պարտադիր չէ, որ յուրաքանչյուր քաղաքացի շտապի հայտնել իր դիրքորոշումը կամ դատավճիռը: Բարոյականությունը պահանջում է պահպանել մեր չսիրած գործչի անմեղության կանխավարկածը: Երբ ատելությամբ խցանվում է դատողությունը և ժողովուրդը փոխակերպվում է ամբոխի, դատավճիռը որքան էլ միասնական լինի, այն միշտ չէ, որ արդար է: Հիշենք Բարաբային և կախաղան աղաղակող ամբոխին: Թույլ տանք, որ արդարադատությո՛ւնը կայացնի իր վճիռները: Խոսքս այս մասին է: Հարկավոր է միմյանց լսել առանց քննողի դեր ստանձնելու, որպես վկա: Բանաստեղծը իր բնույթով այդպիսին է: Նա քար գցողն ու դատապարտողը չէ, այլ՝ վկայողն ու կարեկցողը: Հարկավոր է ազատվել ատելության մաղձից, մաքրվել ու զբաղվել սեփական գործով: Բանաստեղծը՝ որպես քաղաքացի, ազատ է իր ձայնը բարձրացնելու, եթե այդ ձայնը ուղղակի հետևանքն է նրա մեջ հասունացած քաղաքական պրոցեսների, այլ ոչ իր մարդկային նախընտրությունների կամ այլ պատճառների:
Ս. Կ. – Դուք Ձեր բանաստեղծության մեջ հարցնում եք, թե «…ինչպիսի՞ն է ջերմաստիճանը դրախտի հեռու արվարձաններում…», որը նշանակում է, որ չեք հավակնում դրա կենտրոնում հայտնվել: Ո՞րն է պատճառը: Մեղավո՞ր եք զգում Ձեզ, թե սա համեստություն է: Ժամանակի հետ չի՞ փոխվում Ձեր հավակնությունը: Որպես հոգեբան, ինչպե՞ս կարող եք մի խումբ երեխաների մեջ առանձնացնել նրան, ով ապագա բանաստեղծ է: Ի՞նչ խորհուրդ կցանկանայիք տալ գրողների եկող սերնդին:
Ս. Վ. – Ես չգիտեմ՝ լսելը բնածի՞ն հատկություն է, թե՞ ձեռքբերովի, բայց մի բան վստահորեն կարող եմ ասել, որ այդ հատկության պատճառով էր, որ ֆիզիկոս հայրս իմ մեջ ապագա գրող էր տեսնում: Հիշում եմ, 4-5 տարեկան էի, ու քեռիս նապաստակ էր տուն բերել: Մի խումբ երեխաներով հավաքվել էինք շուրջը, շոշափում էինք, նայում ու հարցեր տալիս: Ես հարցրեցի. «Պա՛պ, նապաստակը հիմա ի՞նչ է լսում»: Բոլորը ծիծաղեցին, բացի հորիցս: Նա գտնում էր, որ ես լավ լսող եմ ու բառերի նկատմամբ իրական զգացմունքներ ունեմ, հետևաբար՝ գրող եմ դառնալու: Ոչ միայն ապագա գրողներին, այլ նաև ցանկացած մարդու ես խորհուրդ եմ տալիս զարգացնել այդ կարողությունը: Մեկ ուրիշին լսելու, հասկանալու ու կարեկցելու շնորհը, որը ոչ միայն պոեզիայի, այլ նաև ավելի կատարյալ աշխարհի երազի հիմնական նախապայմանն է: Ցավոք, այսօր տեխնոլոգիաները և դեզինֆորմացիայի հեղեղը դժվարացրել են լսել-հասկանալը և ավելի հեշտացրել ասել-թռնելը, որը խփել-թռնելուց ոչնչով չի տարբերվում: Ոչ ոք պատասխանատվություն չի կրում իր բերանից դուրս եկած բառի համար, թեպետ բոլորն էլ գիտեն, որ այն զենքի ուժ ունի, և որ բա՛ռն է Աստված: Ու մենք համարվում ենք առաջին քրիստոնյաներ։ «Կողքիդ մարդու հետ վերաբերվիր այնպես, ինչպես քեզ կվերաբերվես, մի՛ շտապիր դատել նրան»,- ասում է Գիրքը: Իսկ մե՞նք…
Չենք ցանկանում այլ կրոն, բայց տպավորությունն այնպիսին է, որ մենք արդե՛ն դավանում ենք մեկ այլ Աստծո, ով մեզ պատվիրել է հայհոյել միմյանց ու անիծել ամբողջ ուժով, ասես մենք ոչ թե Աստծո, այլ անտառի չար պառավի ժառանգորդներն ենք: Այս մթնոլորտն իր մեջ ծնված ցանկացած ծաղիկ ու սերմ սպանելու ուժ ունի, և չզարմանանք, եթե հաջորդ գարունը չբացվի: Սա պարզապես հիվանդագին է: Ժամանակն է վերարժևորել մեր բոլոր համոզմունքներն ու մեկնաբանությունները թե՛ մարդու, թե՛ մեր հայ տեսակի և թե՛ Աստծո մասին։
Քրիստոնեության խնդիրը տրանսֆորմացիա առաջ բերելն է։ Քրիստոսը մահը հարությամբ փոխակերպեց, ատելությունը՝ սիրո: Սա նշանակում է ընդհատել պատճառ-հետևանքային բնազդային շղթան, որը ապտակի դիմաց ապտակ է ենթադրում, աչքի դիմաց՝ աչք: Նոր Կտակարանը Աստծո էվոլյուցիոն երկրորդ փուլն է ազդարարում, երբ այլևս ավարտված է ոչնչից տիեզերքի արարման վայրենի գործընթացն ու սկիզբն է արարչագործության թագ ու պսակի՝ մարդ արարածի հոգևոր էվոլյուցիայի-վայրենուց մինչև աստվածահաճո մարդ արարած։ Մարդ-Աստված։ Երկրորդ այտը մատուցելով՝ Քրիստոսն ընդհատում է ապտակը-ապտակի դիմաց շղթան և ստիպում, որ անակնկալ վիճակում հայտնված հակառակորդի ձեռքը օդի մեջ մնա մի պահ, որ նա ցնցվի ու գնահատի իրավիճակը: Մենք բոլորս գտնվում ենք պատճառ-հետևանքային, ապտակը-ապտակի դիմաց վայրենի շղթայի մեջ: Ոչ թե ի՞նչ անել-ու, այլ ինչպե՞ս դիմացինին իր տեղը ցույց տալ-ու մոլուցքի մեջ: Ո՞վ է ընդհատելու այս շղթան, սիրելի՛ ժողովուրդ: Սիրելի քրիստոնյա՛ ժողովուրդ։ Ո՞վ: Իսկ դրախտի էպիկենտրոնին չհավակնելուս պատճառները տարբեր են: Նախ՝ իհարկե մեղավորի զգացումս: Մենք բոլորս միևնույն Հոր անառակ որդիներն ենք: Մեկը մի քիչ շատ, մյուսը՝ պակաս: Բայց ստացվում է այնպես, որ ամեն անգամ երբ գիտությունը հաղթանակ է տանում, Աստված մի փոքր ավելի է հեռանում էպիկենտրոնից, և բացառված չէ, որ մինչև իմ գնալը Տերը ևս արվարձաններում լինի բնակվելիս: Սա արդեն կլինի ոչ թե «հայի» բախտ, այլ «շան» բախտ, որն ինձ հաճախ է տրվել նաև իմ երկրային կյանքի ընթացքում: Իսկ նրանում, որ Աստված դրանից չի դժգոհելու, ես չեմ էլ կասկածում: Դեռ որքա՜ն բան ունենք միմյանց հետ պարզելու: Առաջին անգամ ժամադրության գնացող աղջնակի պես սիրտս թրթռում է այդ մասին մտածելիս: (Ինչպե՞ս թե չես հավատում: Չլինի՞ դու Աստծո՛ւն էլ չես հավատում): Ուրեմն վերջ տանք միասին անիծելու սովորույթին և միասին աղոթենք, կոտրելով չարաբաստիկ շղթան և գիտակցելով, որ անսահման է թեպետ Տիրոջ ողորմությունը, բայց ոչ նրա համբերությունը: Հիշեցնեմ նրանց, ովքեր մոռացել են.
– Հայր մեր, որ հերկինս ես…. Սուրբ եղիցի…
– Որպեսզի կրկին բացվի առավոտը-մեկը՝ Արարատյան դաշտավայրի այն լուսապայծառ առավոտներից: