top of page

ՊՈԵԶԻԱՆ ՈՐՊԵՍ «ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԿԱԲԱՐԵԻ ՀԱՎԵՐԺ ՊԱՐՈՒՀԻ»

Մարյանա Բառաբաշ

գրականագետ

ուկր.բան.գիտ. թեկնածու

Ի. Ֆրանկոյի անվ. գրականության ինստիտուտի

գիտական քարտուղար


(Սոնա Վան, «Լիբրետո անապատի համար», ուկրաիներեն թարգմանությունը՝ Անուշավան Մեսրոպյանի, Լվով, ԾԱՀ, 2016)

Ուկրաինացի ընթերցողն արդեն ծանոթ է Սոնա Վանի գերզգայուն պոեզիային, որը հոգու և մարմնի աշխարհընկալման բևեռների միջև է. դեռևս 2009թ. Լվովի «Արծաթե խոսք» հրատարակչությունը լույս էր ընծայել բանաստեղծուհու «Ընտրանին»՝ նորից Անուշավան Մեսրոպյանի՝ ժամանակակից հայ գրականության բանիմաց թարգմանչի շնորհիվ:


 «1 500000 հայ նահատակների հիշատակին» իր «լիբրետո»-նվիրումով դառնալով ուկրաինացի ընթերցողին՝ Սոնա Վանը նրան ապշեցնում է (ինչպես նաև զարմացնում ու միաժամանակ խոցում բառիս իսկական իմաստով), իր թեմայի ցավալի արդիականությամբ, այսինքն՝ արտահայտում է մեր ներկայիս չհայտարարված պատերազմի չարագուշակ ու անորոշ իրավիճակը և այն էլ հատկապես հիմա, երբ մեր «անապատում» ապագայի հանդեպ թերահավատության զգացում է, և բանաստեղծի՝ «պատերազմի աստվածուհու»՝ կնոջ կերպարը, ամբողջովին մերկ է ու անզեն. նրա հանդեպ կատարված անարգանքը նրան զրկել է ամենաերանելի՝ կյանք տվող, սնող ու պահպանող մայրական զգացումից: Սա բնավ փոխաբերություն չէ: Կենսագրություն է: Սոնայի հորաքրոջը հարսանիքի նախօրեին այդպես անարգել են թուրք ենիչերիները, որոնք բանաստեղծի քահանա պապին մեղադրում էին «տանը և եկեղեցում զենք ու զինամթերք պահելու համար»: Հեղինակը հորաքրոջ մասին գրում է իր գրքի վերջում՝ «ինքնակենսագրության փոխարեն»: Դեպքը տեղի է ունեցել հայ ժողովրդի հանդեպ թուրքերի գործած եղեռնի տարիներին՝ հենց 1915 թվականին, և եղեռնը Սոնա Վանի գերդաստանի համար անձնական կռիվ է՝ «անմեղության կռիվը՝ գազանի հետ»: Այդ իսկ պատճառով էլ Սոնան իր բանաստեղծությունները գրում է «անապատի համար»՝ իր քնարական «ես»-ի մեջ անձնավորելով «հավերժական սարդի» կերպարը, որ, ձգված «պատուհանի ու էկրանի միջև», գործում է «սնամեջ ժամանակի» փոշեկալված պատմության իր սարդոստայնը, և այն անընդմեջ կրկնվում է, քանի որ «արճիճե գիշերը՝ տաք ահեղ դատաստանի» միշտ և ամենուր այդ նույն անհամբեր սպասման նախաշեմին է: Եվ, իրոք, հատկապես այդպես կարելի է բացատրել նրա քահանա պապի՝«Իմ բաժին եղեռնը ինձ տրվեց փրկության տեսքով» խոսքերը, որ օգնում են կատարելու նրա թոռնուհու՝ «անշարժ հավերժությանը» ուղղված «խնդրանքը».




ինձ ասա՝ իջի՛ր – 

աղաչում եմ

թույլ չտաս սխալվել երկրորդ անգամ

ու եկ քայքայվենք միասին

վայրենի արևի տակ

Երևանի

Այս խոսքերը համարձակություն են տալիս նրա քնարական հերոսուհուն, և նա չի վախենում «պատերազմի աստվածուհուն» կոչել Պատմություն, ինչն էլ իր հերթին մեզ օգնում է Սոնա Վանի անսպասելի, պերճախոս բանաստեղծություններում հասկանալու «օժտված լրտես», կամուֆլյաժ բռնակալի տեսքով գարնան կերպարը, տեսնել նրա ագրեսիվ «արնագույնը», որ «հետզհետե ընդլայնվում է» էկրանով մեկ՝ այն վիրտուալ տարածության մեջ, որտեղ արդեն «ժամանակն է Բարաբբայի վերընտրության»:

Հետևաբար, ինքնակենսագրական ձայնը քնարական «ես»-ին թույլ չի տալիս պոկվել իր իսկական բնույթից, գնալ չափազանց հեռու և պոեզիան դարձնում է հատկապես գերզգայուն. հոգեկան զգացումները միաձուլվում են մարմնականին՝ համաձայն զուտ կանացի ցանկությանը, որովհետև «սերն ինձ դարձնում է դեմոկրատ ամեն անգամ».

Հայուհի եմ ես սովորական

հիմնական հատկանիշս` 

հնազանդություն

պաշտել եմ ես բոլոր աստվածներին

սիրածներիս...

Այսինքն՝ աղոթելով թե՛ Քրիստոս Աստծուն և թե՛ Ալլահին՝ Սոնա Վանի հերոսուհին գիտակցում է, որ աղոթքը միայն «մերկ ու անամոթ սիրո» տարատեսակն է, թեև իրականում այս ամենն ավելի շատ ողբերգություն է, երբ սիրեցյալը պատերազմից վերադառնում է «չափազանց վաղ» և այն էլ՝ «ցինկե ապահով դագաղի մեջ», որովհետև միայն այդ ժամանակ է հասկանալի դառնում նման աղոթքի իմաստը, որ պահանջ է՝ ուղղված «երկու թշնամի աստվածներին»՝ ներելու Աստծուն՝ նրա երկատված, գերեզմանափորի կերպարի համար.

ներքևում` մի ծեր իր բահով

բաժանում է լույսը խավարից

լուռ

երևի հենց նա է Աստվածը նոր

Իրեն համարելով «Դեր Զորի վերջին հարս», որ կորցրել է ամենաթանկը, «պատերազմի աստվածուհի կամուֆլյաժ փեշով» Սոնա Վանն անապատը վերափոխում է մի անծայրածիր դաշտի. նրա հերոսուհին մի կողմից կարծես թաքնվում է թատերական տեսարանների հետևում (պատերազմի հանդեպ ունեցած սեփական վախի զգացումից «այլանդակ երեխայի ուսուցչի պես» «հավերժորեն» անկյուն է կանգնեցնում նրան), իսկ մյուս կողմից էլ հասկանում է, որ պատերազմի մասին լեգենդներում իրականում ոչ մի թատերայնություն էլ չկա, բացի ինքնին ժանրից. պատերազմը միշտ էլ ապագայում գրվելիք ստեղծագործության լիբրետոն է անցյալի.

պատերազմի թատրոնը

մարդուց էլ հին

միևնույն սցենարը միշտ

զինվորը քայլում է դեպի մահը 

հանուն միևնույն առասպելի 

որ վաղը լինելու է առավել լավ

«Լիբրետո անապատի համար» գիրքը բաղկացած է երեք մասից, և յուրաքանչյուրին բնորոշ է ցուցադրական պերճախոս փոխաբերությունը.

«ես հավերժական սարդն եմ». փոխաբերություն ոգու, որն ապրում է մարմնականի սահմաններից դուրս՝ փախուստի պահերի վայելքով,

«լիբրետո անապատի համար». փոխաբերություն կանացի սկզբի, որ ձգտում է երջանիկ լինել անկախ պատմա-սոցիալական աննախադեպ շրջադարձերից: Այդ պատճառով էլ բանաստեղծություններում հարսանիքի խորհրդանիշը օգնում է խորն ըմբռնել ու հասկանալ, թե ինչու է փշոտ հարսանեկան ծաղկեփունջը,

«պար ավազի վրա». փոխաբերություն երազի, որի մետամորֆոզները թաքցնում են Քրիստոսին գենետիկորեն նման լինելու իրական ցանկությունները:

Անապատը նույն սարդն է, որն արդեն իսկ իր ցամաքած էությունից քամում է գոյության իսկական, այլ ոչ «կամուֆլյաժային» վերջին կաթիլները (վիրտուալական էկրանից դուրս, որից կարելի է ձերբազատվել միայն վիրտուալ մեկ ուրիշ մեթոդով՝ փախուստով դեպի օնեյրական աշխարհ): Այն, ինչ մնում է մոխրացած աղոթքի տեղում, փոխարինում է նրա լիբրետոյի ձայներին, որոնք արդեն ձուլված են անդեմ ռիթմերին՝ «հավերժական ոչնչին», անկարող   ճանաչելու իրենց դերերը.

ես մեցցո-սոպրանոն եմ թավշյա կույսի

ես լիրիկական տենորն եմ նորահարսի

ես զուսպ բարիտոնն եմ այրիացած կնոջ

ես խռպոտ բասն եմ կատարակտով տատիս

ես հավերժական ոչինչն եմ ութազդրանի


Եվ միայն հայտնվելով այս «ձայների» անդունդի եզրին, այդ «ես»-ը ապագան հասկանալու արտառոց պարգևի է արժանանում. բանաստեղծուհին համարյա ոգեհարցության սեանսի ժամանակ վերջինիս ներկայացուցիչների հետ կարողանում է արտաբերել.

և մի գիտնական լայն ականջներով

փորձում էր վերծանել

Email-ները մեր ժամանակի

ոգևորված ճիշտ այնքան

որքան մենք

երբ խզբզոցներ ենք գտնում

քարանձավի պատի վրա

Ապագայի հենց նման ըմբռնումն էլ հնարավորություն է տալիս աստիճանաբար ծանոթանալ և ճանաչել «պատերազմի բացիլը»՝ որպես «ժանգ», ու հստակ գիտակցել խաղաղապահի իր սեփական առաքելությունը.


իմացա՝ հայր

հաջորդ կյանքում

ես կգամ որպես հակաբացիլ

պատերազմի

ու

կմնամ…


Պոեզիան նախ և առաջ ասմունք է, և միշտ չէ, որ թարգմանությունն ընդունակ է նույն ձևով փոխանցել, ասպես ասած, այդ «հասկացողության կոդը»: Սակայն Անուշավան Մեսրոպյանը կարողանում է զգալ ոչ միայն հայերեն խոսքը, այլև ոգին այն հեղինակների, որոնք տիրապետում են դրան, և որ ամենակարևորն է, նրան հատկապես հաջողվում է փոխանցել հենց հայ ժողովրդի ենթագիտակցության հավաքական ողբերգական նախակերպարները, որոնց մենք արդեն ծանոթ ենք նրա թարգմանությամբ մեզ ներկայացված Լևոն Խեչոյանի և Արամ Պաչյանի արձակի օրինակներով: Սոնա Վանի պոեզիայում միշտ չէ, որ հեշտ է հասկանալ նրա քրոջական զգացմունքներն այն մարդկանց հանդեպ, որոնք տառապում են նույնիսկ սևամորթների նկատմամբ «նույն արյան գենով ստրկության» կամ բացատրել, թե ինչո՞ւ է «ժամանակը վախենում միայն կրծողներից»: Թարգմանիչը մեզ օգնում է մուտք գործել այս «անապատի մուսայի» աշխարհազգացողության սահմաններից ներս ու «թափառել» այնտեղ և թերթել հատկապես այն բաժինը, որ կրում է ժողովածուի վերնագիրը՝ «Լիբրետո անապատի համար», երբ հեղինակը կա՛մ օգտագործում է ճարտասանական ողջյունի կրկնակի ընդարձակա-բանության գործառույթը.

Ողջույն քույրեր իմ անապատի 

անապատի հարսներ

բարեողջո՜ւյն,

կա՛մ իմաստաբանորեն առանձնացնում է հոմանիշային հասկացությունները՝ ի հեճուկս մարդու ճակատագրում դրանց կախարդական դերի արտահայտչականության («քողս՝ ավազե փոշեմրրիկ», «արնոտ հարսնաքողով ուրվականը ձեր երազների մղձավանջում»),

կա՛մ ռազմավարի նման հմայում է բառային շրջադարձերով, որոնք օգտագործում է անպատի քամու ուղղություները խորհրդանշելու համար.

...երկու տեսակ քամի կա անապատում

մեկը փչում է հյուսիսից ու շարժում 

ոսկրերը ավազի մեջ

մյուսը փչում է հարավից ու շարժում 

ավազը – ոսկրերի մեջ....

Հատկանշական է, որ «լիբրետոյի» այս մուտքային բանաստեղծությամբ, որն իր ծավալով ինքնին, փաստորեն, պոեմ է, հեղինակը բացահայտում է իր բոլոր բանաստեղծական «գաղտնիքները» ու անապատի տարերքի յուրացման «ստրատեգիան», որ ստեղծված են որպես երկդեմ նմանություններ.

մի կողմից որպես «դառնացած, խելակորույս կույսերի» ուրվական («ես կույսն եմ ... հարճն եմ ու ծառան»), որ կանխագուշակում է անխուսափելի «անկումը կանացի գենի»,

իսկ մյուս կողմից որպես «զառամյալ ծեր կատարակտով», «որ խոսում է դժոխքից» ու «կարող է հայհոյել նաև Աստծուն»:

Հատկապես առաջին տեսլականից հետո հայ բանաստեղծուհու հիշողությունը հալածվում է «անապատի երազներից», ինչից փախչում է նրա հերոսուհին, փախչում է անցյալի պատմությունից և ժամանակակից դեպքերի էկրանից, ինչպես նաև ապագայի ակնկալիքներից, որպեսզի բոլոր լեգենդները, այսպես թե այնպես բյուրեղանան իրականության մշուշի մեջ.

փակում եմ աչքերս

ու մշուշից

ծնվում է պատերազմը

հանց հարբած մայր

ու խժռում իր զավակներին

պատառ պատառ

ինչպես Ագավեն առասպելի

Այսպես Սոնա Վանի բանաստեղծություններում հայուհի Մեդեաները վերածվում են «երանի հարսների»՝ արնոտ-ավազե հարսնաքողով պարուհիների, որոնք «ձեռք ձեռքի ցատկեցին Եփրատի մեջ՝ խառնելով փեշերի ծաղիկները», և որոնց մասին «պատմությունը լռում է, ինչպես Աստված» (հիշենք թեկուզ պակիստանցի Աղմայի ճակատագիրը):

Մյուս տեսլականը «ծեր Աստվածն» է, կամ «Allahu Akbar (Աստված մեծ է)», որ դառնում է պոետ՝լռություն հրահրելով.

Աստված պոետ է՝ հանած բառ

լռությո՛ւն է

անհայտացող տեսակ

Հենց այս Աստծուն (նա «գուցե չի հասկանում հայերեն») է փնտրում բանաստեղծուհու ոգին, որը, «որպես դասական անտունի», հակառակ կողմից է կարդում Սուրբ Գիրքը, այսինքն՝ «վերջից առաջ», ու հաստատակամ պնդելով, որ «ջրհեղեղը կապ չունի», չի կարողանում գտնել պատասխանն այն հարցի, երբ ամենօրյա «Հայր մեր»-ով դիմում է այն գթառատին (համրացած Աստծո փոխարեն) որ երկնքում է. 

Հայր մեր որ համր ես

ու հետևաբար

ավելի սո՛ւր է հոտառությունդ

ո՞նց ես դիմանում այս գարշահոտին

արյան 

որ հավաքվել է այսքա՜ն հազար տարի

Լռության ճակատագիրը, ի վերջո, ջախջախում է անապատի ավազե պատը և նա՝ որպես «անապատային Շահերիզադե»՝ «Դեր Զորի վերջին հարս», նվիրում է վերջին պոետ-վկա-ժամապահին ամենավերջին հույսը (ինչպես «վերջին արձակուրդը ձյուների մեջ»), քանզի «երանի նրան.... ով տեսնում ու չի հավատում».

հ.գ. երազումս գիտե՞ս

համբարձվեցիր

ձյունե նախշի տակից ոտնահետքիդ

գլխիդ՝ ճյուղեր

ապա նորից մեռար

սենյակում մեր

այս անգամ արդեն ծնկիս վրա 

Սոնա Վանի բանաստեղծություններում հաճախակի հանդիպող հենց այսպիսի «հ.գ»-ներն էլ, իրոք, գործածվում են վերջին հույսի անտեսանելի թելերի փոխարեն, որոնք իրար են կապում նրա «զայրացած» և «ուժասպառ» ուրվականների կերպարները՝ օգնելով Նիցշեի «մահացած Աստծուն» բազմանալ, «ինչպես Քրիստոսի ձկները դեղին հայելու մեջ տափաստանի»:

Երազները նույնպես արվեստ են, և այդ պատճառով էլ հերոսուհին չի սիրում «արհեստավարժ սգակիրներին», երբ «անապատի երազները» ասես վերափոխվում են «TV ռեպորտաժի», «ամերիկյան հեռուստառեպորտաժի» կամ «հոլիվուդյան էտյուդի» (թեպետ նա չի հրաժարվում այն տարբերակից, թե՝ «ո՞վ է ասում, որ ստերիլ է երազը մարդու»), այդժամ պոետը կասկածում է դրանց իրական կամ ճշմարտացի լինելու արդիական պատկերին:

սակայն արվեստն արժե՞

որ ես ստեմ 

ընկեր

կամ խառնեմ փաստը երազիս հետ

Որովհետև իսկական երազը պետք է լինի ինչպես «պարն ավազի վրա», երբ հնարավորինս կարելի է այն ձևականորեն գրի առնել (կամ նկարել – ջնջել) բանաստեղծական լեզվի ձայնային համադրությամբ.

երազումս

ես

մոտենում էի

ու մատիս ծայրով

նախ

ձյունից մաքրում

դեմքը զինվորի

ապա

նույն մատով

մի

խաչ

նկարում քարի

ե

ր

կ

ա

յ

ն

ք

ո

վ


մաքրում…ապա խաչ

մաքրում…ապա խաչ

Սա թերևս Սոնա Վանի ժողովածուի ամենափորձարարական բանաստեղծություններից մեկն է, որն ասես պատերազմի պերճախոս բանաձև է, ըստ որի «եղծվել է» աշխարհի արարման նախահամլետյան թատրոնի «սկիզբը» («թույնը կաթում է հոր ականջի մեջ, վերջին օրերն են ասես հին Հռոմի») էժանագին ինտրիգների միջոցով:

Ի դեպ, Սոնա Վանի բանաստեղծություններում մեր աշխարհի անզորության հաստատման մասին նման ինտերտեքստուալ փաստարկներ շատ կան՝ սկսած Ջոն Քիթսի էպիգրաֆից, որն անմահության բանաձևի անհամատեղելիությամբ («գեղեցկության մի ձև» ու «դագաղի ծածկոցը») «ամեն օր» օգնում է ճանաչել քնարական հերոսուհուն. նա «անապատում» պարել է «համաձայն կառավարման վահանակի» և այն մարդկանց օգնությամբ, որոնք նրա քնարական երազ-տեսիլքները վերածել են «լիբրետոյի». ահա նրանք՝ Կաֆկա, Բոդլեր, Չարենց, Համլետ, Գոյա, Աբրահամ, Մուհամմեդ, Արամ Խաչատրյան՝ «Գայանե» բալետի «Սուսերով պարի», Քրիստոս, Մովսես, Հուդա, Ղազարոս, Կլեոպատրա, Հովհաննես Թումանյան՝ «Անուշ» պոեմով, Սիզիփոս, Շահերիզադե, ֆիդայիների շարժում, միֆոլոգիական արալեզ արարածներ, Նիցշե, Հոլիվուդ, Վահան Վարդանյան՝ «տիեզերքով՝ մայր գիշատիչ», Կլավդիոս, Նոյ և «Երեմիայի ողբ»-ի վարիացիաներ՝ «Լաց մի՛ լինիր ինձ համար, Երևա՛ն»-ի ավարտական ակորդով:

Սա թե՛ համաշխարհային և թե՛ ազգային համատեքստ է, որն այնքան էլ հեշտ չէ հասկանալ, քանի որ դա ժամանակի մի ամբողջական սիմֆոնիա է: Փոխարենը մենք կարող ենք միայն ընկալել այս ժամանակը՝ որպես պատմության «լիբրետո», կամ որպես տաղանդավոր հայ բանաստեղծուհու «պարզ կապրիզ».

«Վերադարձրու Քրիստոս

մեղքերն իմ նույնությամբ

ես շատ թանկ եմ վճարել

դրանց համար»

Ի վերջո, Սոնա Վանի պոեզիան մի շարունակական աղոթք է, որ վերափոխում և վերաստեղծում է, զարդարում և փշրում է, կրկնապատկում և տարանջատում է մեր երազներն այս անսահման տիեզերական «հավերժական ոչինչ» կաթսայի մեջ, ինչպես զառերն են խառնվում ու նետվելով սփռվում երկնքի ճեղքից ծագած լույսի շողի պես «պատուհանի ու էկրանի միջև», որպեսզի մենք կարողանանք հասկանալ նույնիսկ «համր» Աստծուն, որ առանց միջամտության հողի տակից տուն է վերադարձնում մեր անհեթեթ ցանկությունները՝ որպես ծափահարություն «ժամանակի կաբարեի հավերժ պարուհիներին»: 

Սա ժամանակը նորովի ընկալելու պոեզիա է՝ նման պարի սարդոստայնի, որ գրաֆիկական նուրբ, մոնոքրոն նկարազարդումներով կարողացել են մեզ մատուցել Օքսանա Յորիշն ու Նազար Հայդուչիկը: Պոեզիա, որ ոգեշնչված է «անտաղանդ արևով անապատի» և օգնում է տեսնել այն, ինչին մեծամասնությունն իսկ արդեն ընդունակ չէ հավատալու:


Ուկրաիներենից թարգմանությունը՝

Անուշավան Մեսրոպյանի

bottom of page